Dziś tłusty czwartek. Chciałam kupić domowi pączków, ale pomimo zawiei i mrozów takie ogonki „do pączków”, że cukiernie nie nadążają piec, i choć dwa razy było chodzone, nie zdołaliśmy dostać.

Warszawa. 13 lutego 

Po południu pierwszy raz byłam w Centralnym Domu Towarowym w poszukiwaniu talerzyków deserowych, których tam nie znalazłam. Ten Cedet to straszne brzydactwo, i z zewnątrz, i wewnątrz. Nadto wewnątrz brudno i dziwna rzecz – całe ściany oszklone, a ciemno. I ciasno. Okropny zgiełk tłumu kupujących lub stojących w ogonkach.

Warszawa, 5 października

Tak! „dzień wolny od pracy”! Dla mnie to oczywiście sprawa nieistotna. Ale nie tylko dla mnie, ale i dla wszystkich te dni, mające być „dobrodziejstwem” i „zdobyczą socjalistycznego ustroju”, stały się normalną udręką, z powodu niesamowitych problemów, które stwarzają trudności w kupieniu czegokolwiek na dwa dni. Jeszcze nie dorośliśmy do tego. Z pewnością — wolne soboty są gdzieindziej rzeczą cenną, ale nie w naszych warunkach, nie przy tych brakach zaopatrzeniowych. O zdobyciu kawałka mięsa — nie ma praktycznie mowy. Wczoraj na Koszykach rzucono jakieś kawałki schabu, ale nie usiłowałam nawet tam dojść — krzyki, wrzaski, rozpychania, jedna kobieta mdleje, druga — rzyga — brrr!! Okropność! Jakże upokarzające jest bicie się o kawałek nędznego mięsa. Do czego można doprowadzić ludzi — do jakiego upodlenia! Stanie w długich kolejkach bądź też kupowanie prywatnie od pokątnych sprzedawców, po cenach niewiarygodnych: 1 kg cielęciny — ponad 100 złotych, polędwica wołowa — 180 złotych. Obie alternatywy nie do przyjęcia. Kupuje się byle co.

Warszawa, 29 czerwca

Dziś wigilia 24 grudnia 1975, godz. 12.00 w południe. W drodze do Urzędu Pocztowego, przechodzę koło sklepu spożywczego przy ul. Grójeckiej. Na zapleczu sklepu poczwórna kolejka długości około 1 km. Stoją ustawieni w czwórki przeważnie ludzie starzy i młodzież. Wkrótce mają przywieźć następny transport chleba. Słychać w kolejce złorzeczenia. Pytam stojących, jak długo czekają na chleb — od pięciu do sześciu godzin — brzmi odpowiedź. Mówią, że na Pradze pokazali się „koniki chlebowe” proponujący kupno chleba po 15 zł za bochenek, którego cena wynosi [normalnie] 4 zł.

W wigilię Bożego Narodzenia stoją ludzie w kolejkach godzinami, nie po frykasy, nie po luksusowe wędliny, których od dawna brak, lecz po prostu po chleb. Dzieje się to już po VII Zjedźcie rządzącej Partii, gdy jeszcze na łamach prasy trwa propagandowe samochwalstwo kasty rządzącej, gdy zapowiada się historyczną zmianę Konstytucji, gdy rząd i partia głoszą urbi et orbi o dalszym wielkim wzroście stopy życiowej ludności w Polsce.

Ludzie pytają, jak się to dzieje, że znakomici planiści i organizatorzy życia gospodarczego w kraju, nie potrafią zapewnić normalnej dostawy chleba, nawet w stolicy.

Warszawa, 24 grudnia

Ustawiają się tasiemcowe kolejki po cukier. Jednorazowo można kupić tylko jeden kilogram. Całe szczęście, że ja mało go używam, a herbatę pijam gorzką. Od poniedziałku rząd wprowadza bony towarowe na cukier wobec rozwijającej się spekulacji. Tego nie było jeszcze w Polsce. [...]

Zgodnie z nowymi zasadami, mnie jako emerytce mieszkającej w mieście przysługiwać będzie 2 kg cukru miesięcznie po cenie 10 zł 50 gr. Bony wydawać ma administracja domów mieszkalnych. Ci, dla których te przydziały będą małe oraz niepracujący, będą mogli kupować cukier po 26 złotych. Taka cena cukru, gdyby nawet zniesiono kartki, pewno się utrzyma.

Warszawa, 15 sierpnia

A oto moja wczorajsza przygoda mięsna. Byłam w okolicy Wiejskiej, gdzie jest dobry sklep mięsny (kiedyś mi się udało coś dostać). Kolejka nie taka straszna i dość sprawnie lecąca, a właściwie dwie kolejki: za baleronem, i cielęciną i wołowiną. Zamówiłam miejsce w tej za mięsem i stanęłam za baleronem. Przeceniłam „łatwość” — było coraz tłoczniej, dłużej, z machlojkami, z babkami stojącymi nielegalnie, wracającymi kilkakrotnie. Wreszcie dostałam — w sumie chyba 2 kg, że kiedy nareszcie z trudem wydostałam się ze sklepu — stanęłam nieopodal — bo i ciężar, i ciśnienie, i mróz sprawiły, że mnie zatkało. Taksówki nie było, więc zaklęłam i z pomocą nitrogliceryny, klnąc i przystając, dotarabaniłam się zapchanym autobusem ze swą zdobyczą.

Warszawa, 10 lutego

Niesamowite ogonki przed sklepami mięsnymi, rybnymi i w ogóle spożywczymi ilustrują potworną sytuację w naszym kraju i odstręczają od myśli o świętach. Strach wyjść z domu. Lepiej zjeść kawałek suchego chleba (o ile się go dostanie!), niż znosić te kłótnie i bójki w ogonkach rozjuszonych i zrozpaczonych ludzi.
— Nawet podczas okupacji niemieckiej takich ogonków nie było! — mówią rozżaleni.
— Ale za to teraz, za Sowietów, są! — wykrzykują co odważniejsi.

Warszawa, 18 grudnia

Niesamowite te ogonki przed sklepami mięsnymi, rybnymi i w ogóle spożywczymi ilustrują potworną sytuację w naszym kraju i odstręczają myśli o świętach. Strach wyjść z domu. Lepiej zjeść kawałek suchego chleba (o ile się go dostanie!), niż znosić te kłótnie i bójki w ogonkach rozjuszonych i zrozpaczonych ludzi.

— Podczas okupacji niemieckiej nawet takich ogonków nie było! — mówią rozżaleni.

Ale za to teraz, za Sowietów, są! wykrzykują co odważniejsi.

Warszawa, 18 grudnia

W ludziach tułają się jeszcze resztki tradycyjnych zapałów świątecznych, których realizacja przekracza właściwie możliwości. [...] Jakież to wszystko upadlające, co z nami zrobili! Wolę nie jeść, niż tak się dać zgnoić. Kupuję to co konieczne, ale jest to naprawdę męczarnią. Sklepy puste, ekspedientki zdenerwowane i niegrzeczne, zwłaszcza kiedy klienci, pieniący się furią, na ich głowy zlewają swoje żale i pretensje. Nikt już nie kryje tego, co myśli. [...]

Na ulicy widać ludzi o szarych, smutnych, zgnębionych twarzach. Ulice są też szare, wilgotne od padającego deszczu, bez świateł, bez dekoracji świątecznych. Gdzieniegdzie na wystawie — obok pudełek z makaronem czy płatków owsianych — stoi jakaś smutna, wyleniała choinka z kilkoma świecidełkami. Jak na urągowisko.

Warszawa, 19 grudnia

Wprowadzono w okresie przedświątecznym kartki na mięso, wędliny i masło. Moc kłopotów z pobieraniem ich w administracji, miliony kartek, wiele papieru, praca drukarni, biurokracja itp. Od 18-go ciągłe ogony w sklepach. Przeczekałam to szaleństwo, poszłam dziś zrealizować kartki, a tu mi mówią, że dziś wszystko bez kartek, ile kto chce, bez żadnej reglamentacji i ograniczeń! Więc jaki to porządek?! Ludzie słusznie oburzali się na zbyteczną biurokrację, ekspedientki wściekały się na pracę z kartkami przez cały tydzień, odważanie, przycinanie, obliczanie.

A więc jest gdzieś to mięso i wędliny, i masło, tylko chaos gospodarczy i nieudolność administracyjna utrudniają wszystko. Z pewnością po świętach będą banany i pomarańcze, jeśli nie zgniją w magazynach!

Warszawa, 24 grudnia

Sklepy pustoszeją. W większości supersamów można dostać już tylko chleb, herbatę, wino i przede wszystkim ocet. 

Przed delikatesami tworzą się olbrzymie kolejki po słodycze i masło. 

Wojewoda gdański ma wprowadzić reglamentację ziemniaków.

Radio Wiedeń, po angielsku: „Polska być może zmierza do autodestrukcji”. 

Graffiti na ulicy Świętego Marka: „Przejmijmy instrumenty i zagrajmy na własną nutę”. Ale wydaje się, że całość społeczeństwa zaczyna wykazywać podwójną reakcję odrzutu: nie daje wiary słowom władzy, nie dowierza przemocy, skądkolwiek by nie pochodziła. 

Strajk generalny 31 marca ma objąć wszystkie sektory, oprócz służby zdrowia, komunikacji, górnictwa i przemysłu energetycznego. Studenci oferują tego dnia pomoc przy pilnowaniu dzieci i przy utrzymaniu porządku. 

Kraków, 25 marca

W wielu sklepach nie starcza mięsa na kartki.

Kolejki wywołują zniechęcenie, agresywność i nienawiść. Ale organizują się, tak jakby stanowiły trwałe grupy społeczne. Pojawiają się przywódcy. Mimo uprzywilejowanych (tych na początku) i pozbawionych tych przywilejów (tych na końcu), kolejka zaczyna przemawiać jednym głosem. Tworzący ją ludzie życzą sobie, by można było kontrolować, czy jest towar za ladą czy go nie ma; by została ustalona stała proporcja towarów przeznaczonych dla kolejki inwalidów – jedna trzecia, lub jedna czwarta, nie więcej; by pozamykać małpujące Zachód supersamy, w których można dostać tylko herbatę i ocet; by kupienie trzech produktów naraz, np. kawy, czekolady i koncentratu pomidorowego (jeśli są), nie wymagało w tym samym sklepie stania w trzech różnych kolejkach. 

Kraków, 11 maja 

31 lat temu – 28 lutego 1981 roku – decyzją Rady Ministrów wprowadzono kartki na mięso i wędliny. 

Kartki na mięso, cukier czy benzynę miały zapewniać spokój społeczeństwa i dostępność towarów, a wprowadziły zmęczenie, wojnę nerwów i długie wyczekiwanie w kolejkach do sklepu z pustymi półkami. 

Po raz pierwszy kartki wprowadzono w okresie stalinizmu. 20 lipca 1950 Sejm uchwalił ustawę o planie sześcioletnim. Realizację planu rozpoczęto od rozwoju przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, narzuconego odgórnie przez ZSRR. Natomiast codzienne potrzeby ludności zepchnięto na plan dalszy, dodatkowo wprowadzono również represje wobec prywatnej inicjatywy. Doprowadziło to między innymi do ograniczenia dostępności do towarów codziennego użytku oraz kolejek w sklepach. 20 sierpnia 1951 mieszkaniec Starachowic pisał w liście do Polskiego Radia: Dlaczego się tak dobrze w Polsce mamy, że jak od godz. 6-tej rano pójdzie kobieta do sklepu lub do piekarni i do masarni, więc są takie kolejki, że można zemdleć. Tak za chlebem, mięsem, a o kiełbasę, to w ogóle nie trzeba było pytać, bo nie ma. [...] Tyle transportów świń i bydląt przejeżdża przez naszą stację więc gdzie to wszystko idzie, gdzie tyle wszystkiego widzimy jak transporty wiozą, a w naszym państwie nie ma nic, ani chleba, ani słoniny, ani mięsa, cukru itp. To znaczy, że te transporty, które widzimy idą zagranicę do Związku Radzieckiego, państwa gdzie te pomarańcze produkują.

Półtora roku po uchwaleniu planu sześcioletniego – 1 kwietnia 1952 – wprowadzono reglamentację – kartki na dania mięsne w barach i restauracjach. I mimo iż niektórzy mogliby sądzić, iż jest to żart primaaprilisowy, kartki żartem wcale nie były. 24 kwietnia 1952 okartkowano cukier, a 2 maja 1952 – mydło i proszek do prania. W następnym roku – 3 stycznia 1953 – reglamentację zniesiono, podnosząc za to drastycznie ceny na te towary. 

Ponownie kartki zastosowano w okresie PRL-u, kiedy to 12 sierpnia 1976 wprowadzono tzw. bilety towarowe na cukier. Był to jeden z pierwszych wyrazistych przejawów narastającego kryzysu gospodarczego. Półki znów świeciły pustkami, a ludność czekała w kolejkach: Sklepy kompletnie puste, ludzie wykupują wszystko od starych konserw i makaronów po mąkę, kaszę, sól. Cukru i masła brak zupełny. W sklepach mięsnych została tylko nazwa, nie wisi tam ani pół kiełbasy. Cofnęliśmy się do epoki jaskiniowców, którym całe dnie schodziły na zdobyciu pożywienia, z tym, że jaskiniowcy wracali z polowań ze smakowitymi i obfitymi łupami, a my z pustym koszykiem. Owe gonitwy za kawałkiem chleba tak wyczerpują, że nie ma siły nawet na myślenie, a o to naszym władcom chodzi... – zanotowała w dzienniku Józefa Radzymińska, mieszkanka Warszawy. 

W 1980 Ernest Bryll napisał słowa „Psalmu stojących w kolejce”, które oddawały nastrój panujący w społeczeństwie: Za czym kolejka ta stoi? Po szarość, po szarość, po szarość!  Na co w kolejce tej czekasz? Na starość, na starość, na starość! Co kupisz, gdy dojdziesz? Zmęczenie, zmęczenie, zmęczenie! Co przyniesiesz do domu? Kamienne zwątpienie, zwątpienie!

31 sierpnia 1980 w Gdańsku władze komunistyczne podpisały porozumienie ze strajkującymi stoczniowcami – 21 postulatów. Najważniejszy z nich był pierwszy – utworzenie Wolnych Związków Zawodowych, ale był tam też postulat, według którego stoczniowcy żądali wprowadzenia kartek na mięso: Wprowadzić na mięso i jego przetwory kartki bony żywnościowe (do czasu opanowania sytuacji na rynku).

Potem już poleciało lawinowo: 28 lutego 1981 – wprowadzono kartki na mięso, 30 kwietnia 1981 – kartki na wszelkie przetwory mięsne, masło, mąkę, ryż i kaszę, a 1 września 1981 – na mydło i proszek do prania. Po wprowadzeniu stanu wojennego pod reglamentację włączano kolejne grupy towarów: czekoladę, alkohol, benzynę. 

Społeczeństwo próbowało walczyć z systemem i omijać reglamentację, a metody bywały różne, również te nielegalne. Ajent stacji warszawskiej CPN relacjonował dla „Polityki” w lipcu 1983: Ja się tym ludziom specjalnie nie dziwię. Rozwinięto motoryzację, ludziska połknęli tego bakcyla, a tu szlaban na benzynę. Toteż starają się oszukiwać, jak mogą. Większość stosuje metody prymitywne, licząc na naszą nieuwagę. Można więc posmarować załącznik świeczką, aby potem usunąć z niego stempel, można załącznik pożyczyć lub opłacić ubezpieczenie za wrak, dawno już stojący na kołkach i w ten sposób uzyskać załącznik, można w okienku podstemplować i opłacić jedną ratę, a wziąć dwie, można wreszcie podjeżdżać kilka razy, udając każdorazowo stemplowanie załącznika, raz już podstemplowanego. Aby uniemożliwić ten ostatni numer przekreślamy pieczątkę długopisem. Stosowano również przeróbki baków. Do dziś pamiętam poloneza do którego wlałem 197 litrów...

Reglamentację artykułów codziennego użytku ostatecznie zniesiono za rządów Mieczysława Rakowskiego w 1989 roku. Jako ostatni towar na kartki wydawane było mięso. 

28 lutego 2012 mija 31 lat od wprowadzenia kartek na mięso. Zapraszamy do zapoznania się z tekstami dotyczącymi „życia na kartki” w PRL-u oraz do obejrzenia materiałów ikonograficznych, wśród których znajdują się kartki na mięso, mleko, mąkę, alkohol, mydło, a także bilety towarowe na cukier. Wystarczy w wyszukiwarce wpisać tagi: reglamentacja, kartki, puste półki lub kolejki. 

(mk-z)