Ingres prymasa Józefa Glempa na archidiecezję warszawską katedrę św. Jana, stał się nową manifestacją katolicyzmu polskiego; ulice warszawskie wypełnione tysiącami wiernych, dosłownie „morze głów”, śpiew „My chcemy Boga” i Gaude, Mater Polonia — wszystko to wzrusza i umacnia w dzisiejszych czasach tragicznych...

Warszawa, 24 września

Wiem, że środowisko twórcze w ostatnim czasie przeżywa nie małe konflikty moralne. Wiem, Drodzy nasi Twórcy, że wśród Was jest bardzo wielu, którzy zdecydowali się nie w pełni wykorzystywać swoje możliwości, nie w pełni uzewnętrzniać swój talent/ była to decyzja sięgająca postaw moralnych, bardzo poważna, sprawa sumienia, o wymiarach społecznych, bo cały Naród przeżywał głębokie konflikty. I one trwają nadal. I wielu pyta: co dalej? I nie byłoby to słowo pasterskie, gdybym nie odpowiedział na to. Na to jestem, żeby odpowiadać. Uważam, że ci nasi bracia, którzy w proteście w przemyśleniu moralnym odcięli się od wykonywania swoich czynności w określonych instytucjach, powinni do nich teraz wrócić. I o to bym prosił, byśmy na Boże Narodzenie mogli spotkać się, choćby przed ekranami telewizorów. I jeżeli taką prośbę przedkładam, to niechaj nikt, kto mnie słucha, czy kto mnie nagrywa, nie interpretuje tych słów, jako namawianie do współpracy z reżimem – nie interpretuję, że łamię charaktery. Niech takie słownictwo, proszę Was, nigdy nie będzie stosowane do Kościoła, do wypowiedzi Prymasa. Czynię to w najgłębszym przeświadczeniu moralnej odpowiedzialności za te postawy. 

[...]

Dla wielu jest to problem szerszy, moralny: czy można współpracować z instytucją złą? Tak się czasem ujmuje ten problem, a to stwarza niezwykłe konflikty. A przecież instytucji złych trudno w świecie znaleźć. Świat nie jest święty. Świat jest do uświęcenia. I ten świat czyniący źle – zmieniają ludzie. A więc trzeba iść w ten świat. [...] I to jest postawa chrześcijańska: iść naprzód. Jeżeli w świecie widzimy zło, to trzeba to zło naprawić swoją obecnością, swoją dobrą postawą, swoją odwagą. A więc życzmy sobie wzajemnie odwagi do otwierania tych czasem zatrzaskujących się drzwi. 

Warszawa, 29 listopada

Bojkot zaczął się spontanicznie, nikt nie przypuszczał, że przybierze takie rozmiary. […] Nikt nie chciał się pokazywać w TV, gdzie widać było twarze ludzi znienawidzonych. […] Okazało się, że nasze środowisko tak potwornie skłócone, może być godnym następcą wspaniałych pokoleń polskich aktorów. Okazało się, że nie jest to zawód niemoralny, że jest godny. Ludzie są dla nas pełni szacunku. Choćby dla takiego uznania warto było. Nieznajomi zatrzymywali mnie na ulicy i mówili – dziękuję. […] Prymas Glemp wzywając aktorów, żeby przerwali bojkot, popełnił kolejną gafę. Jego prośba może odniosłaby skutek, ale nie w takiej chwili. Poczuliśmy się, jakby ten cały nasz bojkot był psu na budę. Należały się nam chociaż słowa uznania. […] Najlepiej by było, żeby dzisiaj po rozwiązaniu ZASPu, żaden aktor nie występował. 

Warszawa, ok. 1 grudnia

Przez prawie siedem dni, przez dziewięć miast wraz z Twoją obecnością przechodziła radość. Tak, radość. Człowiek w epoce pośpiechu, techniki i programów potrzebuje radości. Ojcze Święty, dla milionów Polaków byłeś radością. [...] Wszyscy chcieliśmy przyjąć Cię jak najlepiej. Powitała Cię Polska, o której wiemy, że nie zginęła i nie zginie, ale że będzie się rozwijać w pokoju i godności wszystkich obywateli. Ta Polska, w całej wiosennej krasie swych pól, lasów i morza, wraz z milionami mieszkańców przyjęła Cię serdecznie i gorąco.

Warszawa, Okęcie, 14 czerwca

W dniach od 25 do 28 września przebywał w Polsce wiceprezydent USA, George Bush. Rozmawiał z W[ojciechem] J[Jaruzelskim], [premierem] Messnerem, Glempem, Wałęsą oraz innymi facetami z opozycji i ze mną. Postępował według znanego założenia polityki amerykańskiej wobec Polski: będzie więcej wolności (oczywiście zgodnej z koncepcją USA), będzie bardziej życzliwy stosunek Waszyngtonu wobec komunistycznej władzy, jeżeli zaakceptujemy opozycję. Po koniec pobytu Bush wystąpił w „Dzienniku Telewizyjnym”. Mówił m.in. o „Solidarności” i Wałęsie. Po dzienniku odbyła się dyskusja na temat tego wystąpienia, […] raczej marna.

Warszawa, 28 września

1. X Plenum KC PZPR podejmie uchwałę otwierającą możliwość pluralizmu związkowego, w tym możliwość legalnego działania „Solidarności” jako związku zawodowego.

2. W trybie roboczym nastąpi wypracowanie warunków i kalendarza porozumienia.

3. Rozpoczęcie procesu legalizacji „Solidarności" nastąpi jeszcze przed „wspólnymi” wyborami.

4. Wynik „okrągłego stołu” będzie swoistą deklaracją wyborczą określającą to, co wspólne. Okręgi wyborcze będą jednomandatowe, więcej będzie kandydatów niż mandatów. Kolejność kandydatów na listach wyborczych będzie alfabetyczna. Podział okręgów wyborczych będzie wcześniej przekonsultowany.

5. „Odwieszenie” pluralizmu mocą uchwały Rady Państwa nastąpi w lutym, najpóźniej w marcu br. Wybory będzie można przesunąć ewentualnie na maj.

6. Ceny artykułów należy utrzymać na obecnym poziomie, aby przez zaskakujące decyzje nie pogarszać klimatu społecznego.

7. Najpierw odbyłoby się robocze spotkanie (pkt. 2), potem „okrągły stół”, a na zakończenie spotkanie w Belwederze.

8. Konieczne jest oddziaływanie na opinię, umożliwienie stronie społecznej dostępu do radia i telewizji.

Klarysew, 4 stycznia

Eminencjo, Księże Kardynale,

W najbliższy wtorek ma się zebrać na pierwszym posiedzeniu Komisja Porozumiewawcza stron, które zasiadały przy „okrągłym stole”. Ma to dać też okazję do spotkania z najwyższymi czynnikami państwa. Zależy nam bardzo na tym, żeby tak jak przy „okrągłym stole” obecni byli przedstawiciele Kościoła, jako świadkowie i obserwatorzy. Byłoby bardzo dobrze, by zachować ciągłość. Ze swej strony pozwalam sobie zwrócić się do księdza Prymasa, by tak jak dotąd Ksiądz Biskup Gdański i Ksiądz Dyrektor Orszulik, bądź przynajmniej jeden z nich, zechciał być obecny przy tym spotkaniu. Przyszły skład Komisji będzie ustalony później. Mam nadzieję, że Ksiądz Prymas przychyli się do tej prośby.
Łączę wyrazy synowskiego oddania.

Gdańsk, 15 kwietnia

Pierwsza wolna Wigilia po latach 50-ciu, zważywszy wojnę i powojenną mękę Polski. Ileż trzeba przecierpieć, czekać przez dwa, trzy pokolenia na łyk wolności! A jednak doczekaliśmy się, my, męczennicy więzień, katowni, tułaczki, rozpaczy... „Nie lękam się ciemności, bo Ty jesteś ze mną” — cytuje w Orędziu Bożonarodzeniowym proroków kardynał Glemp, premier Mazowiecki łamie się z narodem Opłatkiem, Papież z Watykanu śle w Pasterce błogosławieństwo Polsce męczeńskiej, a zwycięskiej!

Warszawa, 1 września

W wieczór wigilijny Prymas [Józef] Glemp (dla którego ostatnio mam więcej sympatii za orientację narodową) apelował do chłopów o pożyczkę zbożową. Jak to? Urynkowienie i pożyczka? Rynek i apele? Mam poczucie osaczenia.

Lisów (Świętokrzyskie), 24 grudnia

Przemawiał w telewizji Prymas, kardynał Glemp. Tak, Polska jest już nasza, telewizja i prasa nasza. Bieda też nasza, ale możemy i musimy sami budować nasze jutro w naszym kraju. Takiej sytuacji nie było od 50 lat.

Warszawa, 25 grudnia

Pogrzeb Zbigniewa Herberta. Kościół św. Karola Boromeusza na Powązkach nie pomieścił wczoraj wszystkich, którzy przyszli na ostatnie spotkanie ze zmarłym we wtorek poetą Zbigniewem Herbertem.

Ceremonia, w której uczestniczyły setki ludzi, była skromna. Bez fanfar, honorowych salw, mikrofonów. Bez marszu żałobnego Chopina.

Wspólną modlitwę poprowadził prymas Polski Józef Glemp. Mszę odprawił duszpasterz środowisk twórczych ks. Wiesław Niewęgłowski.

W skupieniu żegnała Herberta rodzina, premier Jerzy Buzek, marszałek Senatu Alicja Grześkowiak, marszałek Sejmu Maciej Płażyński, ministrowie, nobliści Wisława Szymborska i Czesław Miłosz, przedstawiciele środowisk twórczych.

Premier, który zwrócił się najpierw do żony poety, przypomniał, że Zbigniew Herbert spocznie w miejscu, gdzie leżą jego rówieśnicy z pokolenia Kolumbów, m.in. Tadeusz Gajcy i Krzysztof Kamil Baczyński. „Jutro znowu wybije godzina «W», spotkamy się też na Powązkach. Od dziś do niewidzialnej armii dołączy kolejny żołnierz. Dzięki Bogu, Zbigniew Herbert otrzymał inne zadanie, które pokornie i dzielnie wykonał. W spokoju mógłby więc powtórzyć słowa św. Pawła: «w dobrych zawodach wystąpiłem, bieg ukończyłem, wiarę ustrzegłem, na ostatek odłożono dla mnie wieniec sprawiedliwości, który w owym dniu odda mi Pan, sprawiedliwy sędzia»” – mówił premier podczas mszy.

Biskup Józef Zawitkowski mówił o Herbercie: „Książę poetów, największy z Orląt Lwowskich, odchodzi”.

Nad grobem poety ostatnie słowo wygłosili Marian Grześczak – w imieniu Stowarzyszenia Pisarzy Polskich – i Piotr Kłoczowski – w imieniu przyjaciół. Trumnę Herberta, urodzonego we Lwowie, posypano ziemią z Cmentarza Łyczakowskiego. Chwilę później mogiłę spowiły białe lilie i czerwone róże w wieńcach i małe, kolorowe bukiety od wielbicieli poety.

Warszawa, ok. 28 lipca

13 grudnia 1981 – 30 lat temu – Gen. Wojciech Jaruzelski ogłosił wprowadzenie stanu wojennego w Polsce. Kierownictwo „Solidarności” zostało w dużej mierze zaskoczone, społeczeństwo polskie – podporządkowane wojennym rozporządzeniom, w tym – godzinie milicyjnej. 

Na dwa dni przed ogłoszeniem stanu wojennego – 11 grudnia 1981 – w Gdańsku rozpoczęła posiedzenie Krajowa Komisja NSZZ „Solidarność”. Andrzej Gwiazda, działacz „Solidarności”, wspominał:  Komisja Krajowa skończyła się już w nocy [12 grudnia]. Byłem w komisji uchwał i wniosków. Ostatnia uchwała KK dotyczyła siatki płac w Związku. Ja trzy razy w czasie posiedzenia zgłaszałem zmianę porządku obrad, zrezygnowanie ze wszystkich punktów i przyjęcie jednego: zachowanie w stanie wojennym. Mój wniosek spadał w głosowaniu. „Słuchaj — mówili koledzy — nie należy im podpowiadać, co mają robić.” Jeszcze przed północą jednostki Ministerstwa Spraw Wewnętrznych przy wsparciu wojska rozpoczęły działania. Po posiedzeniu Komisji Krajowej, zakończonym przed północą 12 grudnia, ujęto w Gdańsku większość członków Komisji Krajowej i doradców. W ramach akcji „Jodła” rozpoczęto aresztowania i internowania działaczy „Solidarności” i innych niezależnych organizacj. Jeszcze przed 0.00 – w ramach akcji „Azalia” – zablokowano połączenia telefoniczne w całej Polsce.

13 grudnia w Warszawie kilka minut po godzinie 0.00  funkcjonariusze ZOMO wdarli się do gmachu „Solidarności” Regionu Mazowsze  przy ulicy Mokotowskiej. Internowano działaczy „Solidarności” i dokonano rewizji. W ciągu dnia od rana pod budynkiem gromadził się tłum. Oddziały ZOMO interweniowały kilkakrotnie: Na Mokotowskiej silne oddziały ZOMO z pałkami, tarczami i z opuszczonymi przyłbicami ochronnymi wypierały raz po raz gromadzący się tam tłum. Ludzie chcieli wiedzieć, co się dzieje w siedzibie „Solidarności” Regionu Mazowsze. Zomowcy nie patyczkowali się; kiedy tyraliera, wypierając tłum, otaczała poszczególne grupki przechodniów, bito bez litości i nie zważając na wiek, płeć, kondycję. „Przecież oni są «naszpanowani»” — wołał starszy pan. „Gestapo! Gestapo! Gestapo!” — krzyczała młodzież.

O godzinie 1.00 w Belwederze zebrała się Rada Państwa z Henrykiem Jabłońskim na czele i zatwierdziła dekret o wprowadzeniu stanu wojennego, przygotowany przez wojskowych z powołanej właśnie Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego (WRON). Podpisy złożyli wszyscy poza Ryszardem Reiffem ze stowarzyszenia PAX. Stan wojenny wprowadzono wbrew prawu, ponieważ dokonano tego  podczas trwania sesji Sejmu, co było niezgodne z Konstytucją. 

Wprowadzając stan wojenny internowano około 5 tysięcy działaczy związkowych i politycznych. Pierwszych internowanych przywożono do więzienia w Białołęce. Waldemar Kuczyński, publicysta, doradca i ekspert ekonomiczny „Solidarności”, wspominał: Zbliżając się do drzwi klatki schodowej, zauważyłem, że z dworu po schodach idzie dwóch mundurowych milicjantów i cywil. […] W chwili gdy mieliśmy się mijać, ów cywil poprosił mnie o dowód osobisty. […] Przeczytał nazwisko i spytał czy to jestem ja. Potwierdziłem. W tym momencie dwaj mundurowi energicznie chwycili mnie pod ramiona, ostrzegając, bym nie próbował się wyrwać. Zrozumiałem! Zrozumiałem wszystko w jednym mgnieniu! Te milicyjne ręce pod moimi pachami były jak olśnienie. […] Za tym, co jeszcze przed sekundą było teraźniejszością i wydawało się przyszłością, nie tylko moją, lecz całego kraju, zatrzasnęła się krata zamykająca powrót, a otwierająca rzeczywistość nacechowaną murami, drutami, kajdankami, strażnikami, ubowcami. Pęknięcie czasu i świadomość, że rozpoczęto likwidowanie „Solidarności” – dopiero na komendzie dowiedziałem się, że ten cel zamaskowano terminem „stan wojenny”.

Miliony Polaków dowiedziały się o wprowadzeniu stanu wojennego o godzinie 6.00, kiedy w Polskim Radiu nadawano komunikat gen. Wojciecha Jaruzelskiego: Obywatelki i obywatele! Wielki jest ciężar odpowiedzialności, jaka spada na mnie w tym dramatycznym momencie polskiej historii. Obowiązkiem moim jest wziąć tę odpowiedzialność –chodzi o przyszłość Polski, o którą moje pokolenie walczyło na wszystkich frontach wojny i której oddało najlepsze lata swego życia. Ogłaszam, że w dniu dzisiejszym ukonstytuowała się Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego. Rada Państwa, w zgodzie z postanowieniami Konstytucji, wprowadziła dziś o północy stan wojenny na obszarze całego kraju. 

W telewizji przemówienie gen. Jaruzelskiego po raz pierwszy nadano o godzinie 12.00. Komunikat był powtarzany przez cały dzień, jako jedyna tego dnia informacja w radiu i telewizji. Józefa Radzymińska notowała w dzienniku: Sądząc, że telewizory (kolorowy i zwykły) są zepsute ze względu na bezgłośne, gwałtowane migotanie, włączyłam radio i pierwsze słowa były... informacją o ogłoszeniu STANU WOJENNEGO. Może „wyjątkowego”? Odwołano wszelkie programy. Udało mi się złapać Radio Wolna Europa: potwierdzono stan wojenny w Polsce od północy dnia dzisiejszego, proklamowany przemówieniem gen. Jaruzelskiego o godzinie szóstej w radiu (program I, inne zawieszone). [...] Doczekałam więc nowego stanu wojennego, nowej okupacji, nowej konieczności Ausweissu, nowego znęcania się nad bezbronnymi ludźmi... 

W okolicach 9.00 pod Teatrem Dramatycznym zaczęli gromadzić się uczestnicy Kongresu Kultury Polskiej, który obradował tu od 11 grudnia. Na zamkniętych drzwiach wisiała kartka, na której widniała informacja, że Kongres Kultury Polskiej został rozwiązany. Za drzwiami stali funkcjonariusze. W obliczu zaistniałej sytuacji stanu wojennego, która ostatecznie zerwała dialog między społeczeństwem a władzą, wnosimy stanowczy i gorący protest przeciw pozbawieniu wolności naszych kolegów, czołowych przedstawicieli kultury polskiej. Jak nam dotąd wiadomo, znajdują się wśród nich: Halina Mikołajska, Klemens Szaniawski, Andrzej Kijowski, Andrzej Szczypiorski, Zbigniew Kubikowski, Jerzy Jedlicki, Roman Zimand, Jerzy Markuszewski. Nie istnieją żadne racje, które by usprawiedliwiały tego rodzaju akcję. Za podobnie bezzasadne uważamy aresztowanie czołowych działaczy „Solidarności”. Żądamy natychmiastowego zwolnienia wszystkich internowanych i publicznego przeproszenia ich za ten bezprzykładny w naszej historii fakt. – brzmiała rezolucja uchwalona przez uczestników Kongresu, zgromadzonych w kościele św. Anny. 

Była niedziela. Na warszawskiej Starówce przed katedrą św. Jana ludzie wręczali sobie ulotki nawołujące do strajków na znak solidarności z internowanymi. Spod Kościoła św. Stanisława Kostki na warszawskim Żoliborzu ludzie szli w procesji z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej. Na czele szedł ks. Jerzy Popiełuszko. Wieczorem o godzinie 19.30 w kościele jezuitów na warszawskiej Starówce kazanie wygłosił prymas ks. Józef Glemp. Apelował o spokój i powstrzymanie się od rozlewu krwi. 

13 grudnia na ulice wjechały czołgi. Zmarznięci żołnierze stali na rogach ulic i ogrzewali się przy koksownikach. Zakazano strajków i manifestacji, wprowadzono militaryzację zakładów pracy i godzinę milicyjną od 22.00 do 6.00. Korespondencję poddano cenzurze, a na wyjazdy poza miejsce zamieszkania wprowadzono przepustki. Wstrzymano wydawanie prasy, dozwolone były jedynie „Trybuna Ludu” i „Żołnierz Wolności” – propagandowe „papki”, którymi władze komunistyczne karmiły społeczeństwo polskie. Józefa Radzymińska notowała w dzienniku: Stan wojenny. Cóż to za termin? Kto z kim prowadzi wojnę?! Nastąpiła wojskowa okupacja własnego kraju! Czyli przemoc, mord, bratobójstwo. [...] Co za upadek! Jaka potworność! Milicja ma prawo używania broni palnej, czyli można strzelać do ludzi na ulicy, wkraczać do mieszkań, znęcać się nad „obywatelami”... — „do kary śmierci włącznie”. Poczta, telefon, telewizja, koleje, porty, energetyka, transport samochodowy — wszystko objęte przez wojsko, zmilitaryzowane, służba równoznaczna z rozkazem wojskowym. Dekret sprawia wrażenie pomyślanego na długi okres, na lata...

31 grudnia 1982 stan wojenny został zawieszony. 22 lipca 1983 Rada Państwa zniosła stan wojenny na terenie całej Polski. 11 września 1986 na mocy amnestii uwolniono ponad 200 więźniów politycznych. 

Zapraszamy do zapoznania się z materiałami dotyczącymi stanu wojennego w Polsce. Znajdują się wśród nich zarówno relacje tekstowe, jak i materiały ikonograficzne, m.in. relacje internowanych, manifestacje społeczeństwa przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego, akcje ulotkowe czy transparentowe. Wystarczy w wyszukiwarce wpisać tag: stan wojenny. 

(mk-z)