19 października z perspektywy lat 10 jest rocznicą wielkiego zwycięstwa. Zwycięstwa, które odniósł nie żaden [Władysław] Gomułka czy [Edward] Ochab, czy jakakolwiek grupa albo jednostka, lecz cały naród. Gomułka i towarzysze byli wtedy niczym więcej jak tylko wyrazicielami woli społeczeństwa. […]

„Polski Październik” nie był więc – jak chcą niektórzy – jeszcze jednym nieudanym wybuchem polskiego romantyzmu, jeszcze jedną klęską zawiedzionych nadziei, jeszcze jednym rozdziałem z dziejów polskiej głupoty. Październik był zwycięstwem. Tym większym, że bezkrwawym; tym większym, że osiągniętym przez odwagę połączoną z poczuciem realizmu politycznego szerokich mas. Było to zwycięstwo „za waszą i naszą wolność”, bo z owoców jego korzystają dziś inni. 

Monachium, 19 października

Zgodnie z propozycją prezydium wiecu — są zgłaszane na kartkach pytania. Kartek tych rośnie wkrótce na stole cała góra. Próbuje na nie odpowiadać Janusz Zarzycki. Ale niełatwo zadowolić rozgorączkowaną salę: jego odpowiedzi wypadają jakoś bezbarwnie i drętwo. Wkrótce jego słowa głuszą gniewne krzyki i wrogie gwizdy. Rośnie chaos. Na bocznych krużgankach wznoszone są raz po raz jakieś okrzyki, z tego miejsca niezrozumiałe. Sala wrze, faluje, przelewa się przez nią rosnące podniecenie, które zda się zerwie za chwilę wszelkie tamy, wymknie spod jakiejkolwiek kontroli.

W takim momencie, gdy panowanie nad nastrojami wymyka się z rąk członkom KC i KW, pozostawał niezadowolony towarzysz Goździk. Zabierał głos i wszyscy zaczynali słuchać. [...] Krótki moment ciszy, jakby zachłyśnięcia się zimnym prysznicem i burza oklasków: przyjęła!

[...]

Padają obecnie z trybuny nazwiska osób proponowanych do Biura Politycznego. Po każdym nazwisku odzywa się sala: trzęsie się od oklasków, krzyczy lub gwiżdże. Jest to więc jakby test popularności poszczególnych kandydatów. Największy entuzjazm rozpętuje oczywiście nazwisko Gomułki. [...]

Wśród licznych pytań, kierowanych do prezydium wiecu, odczytuje Goździk również i takie, które dotyczy osoby Bolesława Piaseckiego i jego dalszej roli w życiu publicznym. [...] Goździk sili się na ironię: „Cóż to, towarzysze, będziemy sobie teraz głowę zaprzątać sprawą każdego dziurawego mostku, każdego wyboju na drodze? Zostawmy, przyjdzie na to czas później”.

Wiec kończy się uchwaleniem rezolucji. Potem jeszcze długo oklaski i okrzyki, wrzawa tłumu, który zaczyna się rozchodzić.

Warszawa, 20 października

Przyszedł Jurek. Był na wiecu w politechnice [...]. Ale co przede wszystkim podkreślał to niezwykle kulturalne zachowanie się tych tłumów wiecujących. „Normalnie — mówił — w żadnym tak licznym zbiorowisku nie obeszłoby się bez scen co najmniej ordynarnych, jeśli nie chuligańskich. Tym razem wszyscy byli dla siebie uprzejmi, życzliwi, wiec był pełen żaru, ale i powagi”. Tak, tylko beznadzieja produkuje chamów i chuliganów, najmniejszy promyk nadziei stwarza ludzi. Cała ta wiecująca młodzież nie okazała się ani reakcyjna, ani kruchciana. Występowała z życzliwością dla nowego ducha, jakim powiało nawet od ludzi partii, a nade wszystko dla nowej ludzkiej koncepcji socjalizmu. Tak więc pierwsze ujawnienie się opinii publicznej pokazało, że nie jest tak źle, jak myślałam. Naród chronił się w „reakcję” i w kruchtę jako w jedyny azyl przed gwałceniem jego osobowości. Jawność życia przesegreguje wszystko we właściwy sposób. Na czym i katolicyzm zyska, bo co innego jest być schronem dla ogarniętych paniką tłumów, a co innego kościołem rzeczywistym, myślącym i zdolnym pogłębiać koncepcje katolickie. [...]

[...] [Stanisław] Staszewski składał na tym wiecu relację z VIII Plenum KC Partii. Kiedy zawiadomił salę o przybyciu delegacji radzieckiej, sala zaczęła masowo skandować: „Po co? Po co?!”. Kiedy następnie oznajmił, że delegacja sowiecka odleciała nie przyjęta oficjalnie, a jedynie po odbyciu prywatnej rozmowy (w ambasadzie radzieckiej) z przedstawicielami rządu i partii, hala zaczęła skandować: „Li-pa! Li-pa”.

Warszawa, 21 października

Wieczorem słuchaliśmy dwugodzinnej mowy Gomułki na plenum KC partii. Mówił, zwłaszcza na początku, głosem zdławionym od wzruszenia. [...]

Oprócz prawdomównego obrazu sytuacji gospodarczej niesłychanie ważny był obszerny ustęp o wypadkach poznańskich, gdzie Gomułka kilkakrotnie z naciskiem i kategorycznie odrzuca wszelkie insynuacje o roli dywersji zagranicznej w tych wypadkach. To ma kapitalne znaczenie, bo szachuje prawdopodobny chwyt Rosji, która będzie siłowała ewentualną interwencję zbrojną uzasadnić „rozruchami wywołanymi przez agentów imperializmu”. Ciekawy passus mowy Gomułki: „nie wszystkiemu złu, które się u nas działo, winien jest Związek Radziecki”.

Warszawa, 21 października

Dziś o godz. 15.15 zapowiedziany jest na placu Defilad wielki wiec ludności stolicy, na którym wystąpi Władysław Gomułka. Odkładamy więc dokończenie dyskusji nad deklaracją na wieczór. Jerzy Zawieyski prosi mnie, abym dowiedział się, jaki jest program wiecu i czy nie są przewidziane inne wystąpienia; ze swej strony byłby gotów przemówić. Dzwonię więc z kuchni pp. Seńków do I Sekretarza Komitetu Warszawskiego PZPR Stefana Staszewskiego; wyjaśnia, że poza wystąpieniem Gomułki inne nie są przewidziane. [...]

Gomułka spotkał się na placu Defilad z entuzjastycznym aplauzem zgromadzonych tłumów. Zgotowano mu wielką owację, śpiewając Sto lat — pieśń przeznaczoną na inne okoliczności, która tu spontanicznie wyraziła uczucia obecnych [...]. Po wiecu ulicami Śródmieścia przewalają się tłumy ludzi podnieconych i w świątecznym nastroju.

Warszawa, 24 października

Piorunujące wrażenie wywarło przemówienie [Władysława] Gomułki wzywające do nieskreślania żadnych kandydatów i głosowania na „czołowych kandydatów rządu i partii”. Nic znowu nie rozumiemy, bo tym samym Gomułka, główny „bohater” Października, przekreślił jedno z głównych osiągnięć tego Października, jakim było poprawienie ordynacji wyborczej w kierunku pewnej swobody wyboru między kandydatami, których liczba jest większa niż liczba przewidzianych mandatów. Właściwie Gomułka tym wezwaniem przekreślił całą praworządność, na której miała być oparta październikowa „poprawa życia”. […] Po mieście zaczęły biegać pogłoski, że […] ambasada moskiewska postawiła ultimatum: jeśli w wyborach nie przejdzie większość komunistów, będą to uważali za okazję do interwencji.

Warszawa, 21 stycznia

Nie mam ochoty na odświętną wesołość. […]

Jest jasne, że tak zwany Październik polski nie był początkiem, nie był pierwszym momentem odnowy życia społecznego, tylko zakończeniem procesu […] rozprężenia aparatu władzy, który trwał od dłuższego czasu, a jednocześnie był początkiem stabilizacji aparatu władzy po okresie rozprężenia. […]

To, co nas najbardziej przygniata, to jest brak perspektywy, to pauperyzacja duchowa, to jest brak oddechu. […] Niewiara w obietnice.

Ta atmosfera […] społecznego zniechęcenia, niewiary, związana jest z niespełnieniem nadziei, jakie większość społeczeństwa wiązała z Październikiem. Postulat odpowiedzialności władzy przed społeczeństwem, postulat rzeczywistego wpływu społeczeństwa na sposób sprawowania władzy, nie został wprowadzony w życie. […] Samo słowo „wolność” stało się podejrzane.

Warszawa, 21 października

55 lat temu – na Plac Defilad w Warszawie przybyły niezliczone tłumy, by wysłuchać przemówienia Władysława Gomułki, I sekretarza KC PZPR. W wiecu uczestniczyło około 400 tysięcy osób.

20 października 1956 roku VIII Plenum KC PZPR wybrało Władysława Gomułkę na stanowisko I sekretarza. Tego dnia Gomułka wygłosił przemówienie, transmitowane przez radio i wysłuchiwane przez miliony Polaków. Wybór Gomułki rozbudził nadzieje społeczne. Przez cały czas trwania VIII Plenum w wielu zakładach pracy (FSO) i uczelniach (Politechnika Warszawska) trwały wiece poparcia dla „towarzysza Wiesława”.

24 października 1956 roku na Plac Defilad w Warszawie na spotkanie z Gomułką przybyły tłumy. Śpiewano Gomułce „Sto lat” i hymn narodowy. „Gomułka spotkał się na placu Defilad z entuzjastycznym aplauzem zgromadzonych tłumów. Zgotowano mu wielką owację, śpiewając Sto lat — pieśń przeznaczoną na inne okoliczności, która tu spontanicznie wyraziła uczucia obecnych [...]. Po wiecu ulicami Śródmieścia przewalają się tłumy ludzi podnieconych i w świątecznym nastroju” – zapisał w dzienniku Janusz Zabłocki.

Rezultatem polskiego Października były istotne przemiany społeczne. Uwolniono, więzionego w Komańczy, kardynała Stefana Wyszyńskiego (28 października), odwołano Ministra Obrony Narodowej – Konstantego Rokossowskiego (13 listopada), zaniechano kolektywizacji rolnictwa. Wznowiono repatriację Polaków z ZSRR, a także zaczęto rehabilitować ofiary politycznych prześladowań.

Pierwszym symptomem odejścia władz od założeń Października był apel Gomułki o głosowanie w wyborach w styczniu 1957 roku bez skreśleń. Maria Dąbrowska notowała: Piorunujące wrażenie wywarło przemówienie [Władysława] Gomułki wzywające do nieskreślania żadnych kandydatów i głosowania na „czołowych kandydatów rządu i partii”. Nic znowu nie rozumiemy, bo tym samym Gomułka, główny „bohater” Października, przekreślił jedno z głównych osiągnięć tego Października, jakim było poprawienie ordynacji wyborczej w kierunku pewnej swobody wyboru między kandydatami, których liczba jest większa niż liczba przewidzianych mandatów. Właściwie Gomułka tym wezwaniem przekreślił całą praworządność, na której miała być oparta październikowa „poprawa życia”.

W maju 1957 roku, na IX Plenum Gomułka zaatakował tzw. rewizjonistów, w tym m.in. Leszka Kołakowskiego, Wiktora Woroszylskiego i Romana Zimanda. Za koniec „polskiego października 1956” jest uznawana podjęta w październiku 1957 roku decyzja KC PZPR o zamknięciu głoszącego postępowe hasła tygodnika „Po prostu”.

Jan Nowak-Jeziorański, przewidując w wystąpieniu radiowym 18 października 1956 roku początek odwilży Gomułkowskiej, przewidział również jej koniec: Najbliższe miesiące pokażą wreszcie, czy mit Gomułki odpowiada rzeczywistości i czy spełni on pokładane w nim oczekiwania. Inaczej mówiąc, czy dążyć będzie do pogłębienia i utrwalenia niezależności partii komunistycznej od Moskwy i czy poprze te dążenia, które tak potężnie wystąpiły w całym społeczeństwie. Jeśli bowiem Gomułka oczekiwania te zawiedzie – obecna jego popularność ustąpi miejsca wrogości, mit rozpłynie się szybko, a kredyt zaufania ulegnie zniszczeniu.

Zapraszamy do zapoznania się z przemówieniami Władysława Gomułki z okresu Odwilży, a także z jego myślami i reakcjami społeczeństwa z okresu przed Październikiem i po nim. Wystarczy w wyszukiwarce wpisać tag: Władysław Gomułka. 

(mk-z)

25 września 1953 roku późnym wieczorem w Pałacu Prymasowskim w Warszawie przy ul. Miodowej został aresztowany Prymas Polski – kardynał Stefan Wyszyński. Funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa przewieźli go do klasztoru w Rywałdzie.

Pod datą 28 września kardynał Wyszyński notował w „Zapiskach więziennych”: Rozpoczynam więc życie więźnia. Słowa tego używać nie można, gdyż otoczenie moje protestuje: to nie jest więzienie. Pomimo to czuwa nade mną blisko 20 ludzi „w cywilu”. Nie opuszczają korytarza i w dzień, i w nocy; skrzypiące kroki słyszę cały dzień. Brak nam światła. Jeden z młodych ludzi usadza się na noc na koślawym krzesełku pod drzwiami i tu, przy kopcącej lampce albo przy świecach ołtarzowych czyta książki. Na podwórzu gospodarczym stale przebywa kilku młodych ludzi, którzy nie spuszczają oczu z moich okien. Zresztą, są grzeczni i trzymają się na odległość. 

Upominam się o możność odprawiania Mszy świętej. Dowiaduję się, że do kościoła nie będę mógł chodzić. Wobec tego proszę o przybory do Mszy świętej, którą chcę odprawiać w celi.

Zaczął się okres trzyletniego odosobnienia. W „Zapiskach więziennych” kardynał Wyszyński zawarł opis swojej drogi więźnia, opisując kolejne miejsca internowania: Stoczek koło Lidzbarka Warmińskiego, Prudnik na Śląsku Opolskim i Komańcza w Bieszczadach koło Sanoka.

Społeczeństwo polskie dawało wyraz sprzeciwu wobec aresztowania Prymasa w wiecach protestacyjnych, w listach. Mieszkańcy Warszawy pisali do redakcjii Polskiego Radia: Aresztowanie arcybiskupa Wyszyńskiego okryło głębokim smutkiem rzesze chrześcijańskie, ale nie dowodzi to jednak, aby naród miał się z tego powodu załamać – odwrotnie, spotęguje to jeszcze bardziej naszą wiarę chrześcijańską, gdyż fakt ten wskazuje nam jasno, jak nisko upada Wasza demokracja ludowa, jak Wy się obawiacie wiary katolickiej, która jest największą potęgą świata i nikt jej nie zdoła zwalczyć. [...]

Jeżeli jesteście naprawdę potęgą, to czego obawiacie się jednego Arcybiskupa Wyszyńskiego, który nie występuje do Was z bronią w ręku ani też z dywizjami wojska uzbrojonego, wojsko jego to lud wierny, który nigdy od niego nie odstąpi, a wiara nasza doprowadzi nas do zwycięstwa. Potraficie łamać paragrafy Waszej konstytucji, która gwarantuje swobodę wyznania – to tacy ludzie w oczach narodu są niczym.

W klasztorze Sióstr Nazaretanek w Komańczy kardynał Wyszyński stworzył tekst Jasnogórskich Ślubów Narodu Polskiego – będących odnowieniem ślubów lwowskich Jana Kazimierza sprzed 300 lat. 26 sierpnia 1956 roku na Jasną Górę przybyły tysiące pielgrzymów z całej Polski. Symbolem łączności z więzionym kardynałem Wyszyńskim był pusty prymasowski tron, na którym leżała wiązanka biało-czerwonych kwiatów. Tekst ślubowania, napisany przez Prymasa, odczytał biskup Michał Klepacz.

Władze komunistyczne przypomniały sobie o uwięzionym Prymasie podczas „gorących” dni Października. 26 października 1956 roku do klasztoru w Komańczy udali się dwaj współpracownicy Władysława Gomułki, I sekretarza KC PZPR – Władysław Bieńkowski i Zenon Kliszko. Dwa dni później – 28 października – Prymas Polski wyszedł na wolność.

Zapraszamy do zapoznania się z materiałami dotyczącymi internowania kardynała Wyszyńskiego, z fragmentami jego „Zapisków więziennych”, relacji władz, społeczeństwa polskiego, współwięźniów, a także do zapoznania się z działalnością Prymasa z późniejszego okresu, po opuszczeniu Komańczy. Wystarczy wpisać w wyszukiwarce tag: Stefan Wyszyński. 

(mk-z)