Moja Miła, Droga Kaziu! Czy nie czas, aby się Pani z naszą nową literaturą zaczęła zaznajamiać już w kraju? Pisała mi Pani, że, aby przyjechać, musi Pani najpierw mieć gwarancję otrzymania pracy. Rozmawiałem w tej sprawie z najmiarodajniejszymi czynnikami, które mi oświadczyły, że żadnej „gwarancji” udzielić nie mogą, ale nie wątpią one, że pracy będzie Pani miała tutaj ile dusza zapragnie. Jest Pani wykwalifikowaną urzędniczką, zna Pani języki i – „last not least” – jest Pani przecież znakomitą literatką, nie ma więc najmniejszej obawy, aby Pani mogła być bezrobotną. Nie śmiem namawiać Pani do powrotu do Polski, bo skądże mogę wiedzieć, jak Pani zareaguje na naszą nową rzeczywistość. Dla mnie jest ona ciekawa, nawet piękna, a co najważniejsze głęboko zobowiązująca pisarza w stosunku do społeczeństwa. Jedyną namową niech będzie następujące stwierdzenie, szczere i doprawdy z głębi serca płynące: jestem bardzo szczęśliwy, że do Polski wróciłem, nie ma takiej zagranicy, w której dziś chciałbym przebywać. 

Proszę o wiadomość, jakie są Pani zamiary. Jednocześnie składam ofertę na spełnienie wszelkich próśb Pani i okazanie każdej pomocy, niezależnie od tego, czy Pani wróci do Polski, czy nie. jedna rada praktyczna: proszę sobie zapewnić w Warszawie mieszkanie, bo z tym najtrudniej, ale myślę, że skoro siostra Pani mieszka tutaj, to i dla Pani znajdzie się miejsce. 

Warszawa, 24 stycznia

Konstanty! Jestem, jak wiesz i pamiętasz, starym, wypróbowanym wielbicielem, a nieraz entuzjastą Twoich wierszy. Na tle lirycznej dekadencji rzekomo awangardowej i bezładu oraz dezorganizacji artystycznej, znamiennej dla twórczości licznych poetów młodszego, niż moje, pokolenia (żeby nie było fałszywych domysłów: NIE o Przybosiu mowa); śród bełkotu bezkarnego niestety, jakim epatują, nie wiedzieć kogo, nieodpowiedzialni za własne słowa „wizjonerzy”, odkrywcy dawno odkrytych ameryk, wzruszająco naiwni naśladowcy lepszych i gorszych poetów francuskich z lat międzywojennych; […]

Odpowiedzialność! – oto pierwszy dziś, moim zdaniem, obowiązek poety. Harmonijne powiązanie, nawet więcej: amalgamat odpowiedzialności artystycznej i społecznej za swoje słowa. Odpowiedzialność – to świadomość, że nasze wiersze czytać będą tysiące ludzi – a w „Przekroju” setki tysięcy; świadomość, że nasze słowa nie spłyną bez śladu, ale mogą utkwić w sercu i umyśle czytelnika – wyjrzyj przez okno: tego przechodnia; a ten przechodzień – to społeczeństwo, to naród, czyli historia, za którą my, poeci, jesteśmy nie mniej odpowiedzialni, niż wodzowie, mężowie stanu i inni aktualnie władzę sprawujący obywatele Rzeczypospolitej. Banał? Żebyś wiedział: najgłębsze, najistotniejsze prawdy brzmią zawsze banalnie.

[…]

Bo trzeba ci wiedzieć, Konstanty, że po szesnastu miesiącach od powrotu do Polski pełen jestem takich banałów, jak wiara, nadzieja, miłość do szlachetnych, nienawiść do nikczemnych, młody (na starość) optymizm, nigdy w tym stopniu za lat młodych niezaznany. Zapytasz może, jak odróżniam szlachetnych od nikczemnych? Grzeszników od świętych? Odróżniam, przyjacielu. Stawało się to z trudem i powoli. Aż się stało ostatecznie, bez żadnych wahań, raz na zawsze. Stało się nad grobem mojej Matki, zamordowanej przez faszystów. Byli to grzesznicy, Konstanty, straszni grzesznicy.

Warszawa, przed 9 listopada 

Po wyjściu z fabryki pojechałam kombinowanym tramwajem do Muzeum Narodowego, gdzie spotkałam się ze Stachnem i p. Czekanowskim. Na wystawie jest dużo dobrych rzeczy i sporo bohomazów. Widziałam dwa obrazy owego mówcy Mackiewicza, świetnie malowane w stylu realizmu z XIX wieku. Wnętrze lasu (zatytułowane... „Praca w lesie”) i wnętrze hali maszyn, gdzie światła i blaski, i cienie przepysznie rozłożone. Dużo dobrych wnętrz fabrycznych, dużo świetnych robotników i na obrazach, i w rzeźbie. Ale najlepszą chyba pozycją są dwa portrety: Kazury – pędzla Janowskiego i Kulczyńskiego – pędzla Michalaka. Kulczyński, w rektorskich aksamitach szytych złotem, jest znakomitym dziełem sztuki, pominąwszy nudną fizjonomię modela. Paryskim smaczkiem odcina się od reszty wystawy mała salka malarzy polskich z Francji, ale ten smaczek nie jest smakiem najlepszym, tylko farby bardzo dobrego gatunku. Najlepszą pozycją wystawy jest chyba sala grafiki. Tam prawie wszystko jest dobre, a dwa „kolejowe” rysunki Ewy Śliwińskiej (z cyklu „Praca na kolei”) – świetne. 

Warszawa, 22 kwietnia 

Kochany Władku!

Nasza mocna, czuła, stara przyjaźń – starsza niż jubileuszowe ćwierćwiecze – jest mi nazbyt droga, abym w tym pięknym dniu odważył się nazywać Cię inaczej, niż po prostu kochanym Władkiem. Wiem, co bym od Ciebie na osobności oberwał, gdybym ten list rozpoczął np. od słów „czcigodny jubilacie”… Wolę nie ryzykować. Nie tylko ja – nikt Cię na pewno nie uraczy tym pompatycznym tytułem, który by Cię przyprawił o melancholię […].

Nie, mój dobry, kochany przyjacielu. Nikt nie traktuje Cię jako jubilata, nie urządza Ci uroczystości mumifikacji, ale coś wręcz przeciwnego: oto radosne święto poezji polskiej, obchodzone ku czci – nie! nie ku „czci”, bo to znowu zalatywałoby martwym słownictwem jubileuszowym – obchodzone ku miłości, z miłością, dla miłości, jaką najpracowitsza Rzeczpospolita Polska żywi dla jednej z najwybitniejszych postaci naszej poezji.

Nie rumień się i przyjmij tę wiadomość spokojnie i rzeczowo: Ty, Władku, jesteś właśnie jednym z najpiękniejszych, najczystszych, najbardziej i najgłębiej polskich pieśniarzy, jakich historia naszej literatury w ciągu blisko pół tysiąca lat wydała.

Niech Ci się nie zdaje, że lekkomyślnie, w świątecznym ferworze i w zapale przyjaźni rzucam to śmiałe zdanie. Mógłbym je poprzeć dziesiątkami stronic z Twoich książek, setkami strof, tak specyficznie Twoich, „Broniewskich”, serdecznych, wzruszających, nabrzmiałych duchem człowieczeństwa, dyszących patosem walki, bojowych i rewolucyjnych, a zawsze pięknych, prostych i jasnych, zrozumiałych, dostępnych i głęboko w duszę zapadających. 

Władysław Broniewski, kochany Władku, to poeta posiadający m.in. pewną przedziwną i wzruszającą cechę: Jego wiersze, jak niczyje, potrafią organicznie wpłynąć  w tok przemówienia, jakie aktywista partyjny wygłasza za dnia do swoich towarzyszy, a wieczorem, przy księżycu, tenże aktywista szepce wiersze tegoż Broniewskiego swojej ukochanej, trzymając jej spracowaną rączkę w swojej spracowanej ręce. Władysław Broniewski, mój Władku, posiadł niezwykłą tajemnicę nasycania życia i walki poezją, a poezji życiem i walką, jak nikt inny w jego pokoleniu i jak paru zaledwie wielkich poetów dawniejszych.

[…]

Nie ma poezji, jeśli w samym jej centrum nie bije ludzkie serce. I nie ma rewolucji, jeśli serce człowieka nie jest jej doboszem. W Twoich wierszach, kochany Władku, wyczuwa się zawsze dwoje ludzi: Ciebie, piszącego, i jego, tamtego, czytającego. I dlatego poezja Twoja trafiła nie tylko do setek tysięcy rąk, ale i do setek tysięcy serc, gdy tyle innych, niby to „pięknych”, a zimnokrwistych strof uschło na księgarskich półkach i proch się z nich sypie. 

[…] 

Gdy sobie na nowo przeczytałem wszystko, coś napisał […] – aż do pięknego poematu o Generalissimusie naszej Wielkiej Epoki, uświadomiłem sobie, że przecież przez lat z górą dwadzieścia pięć byłeś i nadal jesteś w naszej poezji wcieleniem marszu do Polski Socjalistycznej.

[…]

Jesteśmy braćmi cudownej godziny historycznej, która pozwala nam żyć, działać i tworzyć dla wielkiej sprawy miłości, nie zaś ginąć za nią. Ale tacy jak ja, Władku, przyszli do gotowego, a Ty, stary żołnierz polskiej Rewolucji, zawsze byłeś w walce i zawsze gotów byłeś zginąć dla największego swego ukochania. 

Warszawa lub Anin, przed 25 września

19 marca 1985 roku – 27 lat temu – zmarł Leopold Tyrmand – pisarz i publicysta, zbuntowany bikiniarz, w którego garderobie można było znaleźć niejedną parę kolorowych skarpetek i niejeden krawat marki „Byron”. Znawca i miłośnik jazzu, a także czołowy animator festiwali jazzowych w Polsce w okresie, kiedy jazz był oznaką wolności, a uprawianie muzyki jazzowej wymagało wiele odwagi.

Leopold Tyrmand urodził się 16 maja 1920 w Warszawie w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Po maturze, w latach 1938–39 wyjechał do Paryża, gdzie studiował architekturę w tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych. Z początkiem wojny znalazł się w Wilnie.  Franciszek Walicki, który tam właśnie poznał Tyrmanda, wspominał po latach: Leopolda Tyrmanda spotkałem w Wilnie późną jesienią 1939 roku. [...] Tyrmand, którego nazywaliśmy wszyscy „Lolkiem”, przybył do Wilna z falą uciekinierów z Warszawy [...]. „Lolek” był ode mnie starszy o kilka lat, bardziej doświadczony, dojrzały i obyty towarzysko. [...] przebywał przez dłuższy czas w centrum współczesnej Europy – w „samym” Paryżu! [...] On był niewysoki, szczupły, drobny, zawsze superelegancki (krawaty tylko z firmy „Byron” na Champ Elysees) [...]. „Lolek” był pozornie skupiony, jakby lekko rozleniwiony, w rzeczywistości bardzo czujny, bystry i energiczny. Był nieprzeciętnie inteligentny [...] . (cyt. za: Jazz Forum, nr 94/1985) W kwietniu 1941 Tyrmand został aresztowany przez NKWD, a następnie skazany na lata więzienia za konspirację antysowiecką. Z wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej mógł więzienie zamienić na roboty przymusowe. Na terenie III Rzeszy pracował jako robotnik i kelner, kreślarz i palacz, a także marynarz. W końcu spróbował uciec, ale został schwytany w Norwegii i trafił do obozu koncentracyjnego niedaleko Oslo.

Do Warszawy wrócił po zakończeniu wojny – w 1946 roku. Pracował jako dziennikarz, pisząc m.in. w „Expressie Wieczornym” i „Słowie Powszechnym”. W latach 1946–49 założył i prowadził wraz z Wojciechem Brzozowskim Jazz Club polskiej YMCA (Young Men's Christian Association). W latach 1947–49 był członkiem redakcji „Przekroju”, w roku następnym został z niej usunięty za recenzję turnieju bokserskiego, recenzję krytyczną wobec stronniczości sędziów z ZSRR. W tym samym roku rozpoczął stałą współpracę z „Tygodnikiem Powszechnym”. Praca ta skończyła się z chwilą, gdy władze komunistyczne powierzyły redakcję pisma Janowi Dobraczyńskiemu (1953). Tyrmand zaś został objęty nieoficjalnym zakazem publikacji.

W roku 1954 rozpoczął pisanie „Dziennika”. W zapiskach tych jest wszystko, czego można chcieć się dowiedzieć o życiu w socjalizmie. O życiu człowieka, który krytykował socjalistyczny ustrój i okazał się zagorzałym przeciwnikiem komunizmu. Na kartach „Dziennika 1954” znajdujemy kronikę trzech miesięcy (od 1 stycznia do 2 kwietnia) , a w niej m.in. spostrzeżenia Tyrmanda o inicjatywie prywatnej w czasach stalinizmu. Pod datą 7 stycznia Tyrmand notował: Z tą ginącą inicjatywą prywatną dzieją się dziwne rzeczy w komunistycznej Polsce, w piątym roku sześciolatki. Z prasy i z ogólnego, powierzchownego obrazu życia nie wynika bynajmniej jej istnienie. Wydaje się, jakby już jej nie było, a tymczasem tu i ówdzie widać jakiś sklepik, jakiś warsztacik, jakąś kieszonkową fabryczkę krawatów lub broszek. Przeważnie cichcem, w kącie podwórza, na peryferiach miasta. Przysiągłbym, że większość marksistów nie dostrzega tego społecznego fenomenu — sporego środowiska społeczno-zawodowego (bo nie nazywam tego już klasą), które żyje — i to nieźle — za cenę zmowy milczenia.

W „Dzienniku” Tyrmand opisuje życie z perspektywy inteligenta zamieszkującego Warszawę i widzącego niedoskonałości swojego miasta, dostrzegającego blaski i cienie z życia ludności warszawskiej. Spędziłem dziś chyba pół dnia w tramwajach, jadąc wzdłuż całej Warszawy. Tramwaj warszawski jest retortą, a jednocześnie symbolem naszego życia. Jego zewnętrzną cechą naczelną jest brud, obdrapanie, zapuszczenie. Ludzie — jak wiadomo — noszą w sobie odwieczny instynkt wzajemnej nienawiści […]. Rozdrażnieni nędzą i niewygodą ludzie skaczą sobie do oczu z najbłahszej przyczyny. Panuje tu bezapelacyjne prawo silniejszego w pysku i w ramieniu. Na trasie Mokotów-Krakowskie Przedmieście byłem świadkiem kilkudziesięciu chyba wymian zdań pomiędzy konduktorem a pasażerami i tymi ostatnimi między sobą, urągającymi najprymitywniejszemu pojęciu godności ludzkiej – napisał Tyrmand w dzienniku 12 stycznia.

Również w „Dzienniku” Tyrmand pisał o modzie na „ciuchy” z Ameryki i na kolorowe skarpetki w paski, ukazując wygląd typowego „bikiniarza”:  Właśnie młodzież jest najżarliwiej „ciuchowa”, skarpetki w kolorowe paski są wśród niej manifestem i uniformem. O takie skarpetki toczą się heroiczne boje z komunistyczną szkołą, z komunistycznymi organizacjami młodzieżowymi, z systemem. Już przed paru laty skarpetki stały się zarzewiem świętej wojny o prawo do własnego smaku, jaką młodzież polska stoczyła z reżymem i którą wygrała. Były to zmagania o sylwetkę znaną na Zachodzie jako jitterbug albo zazou - wąziutkie spodnie, spiętrzona fryzura, tzw. plereza, buty na fantastycznie grubej gumie, tzw. słoninie, kolorowe, bardzo widoczne spod krótkich nogawek skarpety, straszliwie wysoki kołnierzyk koszuli. W Warszawie nazywano chłopców tak ustylizowanych „bikiniarzami”, w Krakowie „dżollerami”. „Bikiniarz” pochodził od krawatów, na których wyobrażony był wybuch bomby atomowej na atolu Bikini w 1946 roku. Oczywiście, polski jitterbug był ubogi i nie umyty, prowincjonalna wersja amerykańskiego pobratymca; był śmieszny swą nieprzystosowalnością ani do prawzoru, ani do własnego otoczenia; szył sobie ekstrawaganckie marynary u pokątnych krawców, zamęczał ich pomysłami, których nie rozumieli; obcinał nożyczkami rogi koszul z domów towarowych. Budził lekką odrazę, nawet u tych, którzy go nie zwalczali, ale i jakiś szacunek za swą nieustępliwość, za swą walkę z arcypotęgą oficjalności, za wyzwanie rzucone szarości i zglajchszaltowanej nędzy. Nieudolny protest i wrzaskliwe wyzwanie, ale zawsze. Zaś w pierwszej linii walki stały kolorowe skarpetki w paski, autentyczne, prosto z paczek, przyczyna piany na wargach komunistycznych pedagogów i organizatorów – notował Tyrmand 25 stycznia.

Na kartach „Dziennika” Tyrmand wielokrotnie zaznaczał swój sprzeciw wobec pisania pod cenzurę. Nie brał udziału w realizacji postulatów socrealizmu. Był w swojej postawie niezłomny, nawet jeśli oznaczało to brak możliwości publikowania i pisanie do szuflady. Tak pisał o sobie 22 stycznia: Prawnie i politycznie jestem człowiekiem zupełnie niewinnym, wzorowym obywatelem. Nie uczestniczę w żadnej antyrządowej akcji, nie należę do zabronionych organizacji, nie prowadzę żadnej nielegalnej działalności, płacę podatki, nie działam na niczyją szkodę, jestem administracyjnie zameldowany, papiery mam w porządku. Czy istnieje tedy jakiś konflikt pomiędzy mną a władcami tego kraju? Istnieje. Różnica poglądów. Ja myślę inaczej. Różnimy się w poglądach na konstytucję i architekturę, na przemysł i sport, na wolność osobistą i szkolnictwo. Oczywiście — moje poglądy nie są brane pod uwagę, a ponadto — niewątpliwie jestem za nie prześladowany. Nie mogę ich publikować, moje książki się nie ukazują, nie mogę oddawać się pracy w mym zawodzie, tracę najlepsze lata na pracę bezużyteczną dla mego indywidualnego rozwoju, nie mogę być naprawdę pożyteczny dla mego społeczeństwa, zarabiam z organicznym trudem na życie, nie mogę otrzymać mieszkania, w wielu wypadkach traktowany jestem jak obywatel pośledniej kategorii.

W postaci książki dziennik Tyrmanda ukazał się po raz pierwszy po ćwierćwieczu od napisania, w roku 1980. W kwietniu 1954 Tyrmand przestał pisać „Dziennik”, ponieważ na zlecenie wydawnictwa „Czytelnik” zaczął pisać „Złego”. „Powieść o bikiniarzach” okazała się „strzałem w dziesiątkę”.

Tak jak miłość do kolorowych skarpetek, tak i miłość do muzyki jazzowej zaszczepił w Polsce Leopold Tyrmand. W okresie stalinowskim jazz, którego korzenie sięgały do Nowego Orleanu i Ameryki, kraju imperialistycznego, był zakazany i rozwijał się w podziemiu, w tzw. katakumbach. Pierwszy publiczny koncert odbył się w marcu 1955 roku i reklamowany był plakatami – „Jam Session nr 1, Leopold Tyrmand ma zaszczyt przedstawić...”. Kiedy nadeszła Gomułkowska odwilż, w sierpniu 1956 roku odbył się w Sopocie I Ogólnopolski Festiwal Muzyki Jazzowej. Spiritus movens festiwalu był nikt inny, jak Leopold Tyrmand. Przy jazzie nie tańczono, jazzu słuchano.  Jazz był także sposobem na życie dla pokolenia Tyrmanda, był synonimem „wolności”. Sam Tyrmand mówił po latach w wywiadzie: Jazz to jest dla mnie przede wszystkim umiłowanie, które było we mnie od samego początku, kiedy byłem bardzo młodym człowiekiem, czy chłopcem. Jazz to był wybór, to była jakaś konieczność. To istniało i określiło moją sylwetkę jako pisarza i określiło mnie kulturowo w każdym względzie. I to jest także jakaś tradycja mego dzieciństwa. Ona nigdy nie wybyła, pozostała na zawsze. To prawda, że w pewnym czasie moja postawa polityczna w jakiś sposób łączyła się, czy powiedzmy korelowała z jazzem. Jazz był wówczas niewątpliwie jakimś aktem odwagi czy powiedzmy bronią w tej walce, jaką toczyłem. (20 stycznia 1985, cyt. za: Jazz Forum, nr 94/1985) W 1957 roku również Tyrmand napisał pierwszą w Polsce książkę o muzyce jazzowej – „U brzegów jazzu”. Z czasem przypisał sobie autorstwo nazwy Jazz Jamboree i zainicjował tradycję otwierania festiwali jazzowych Swanee River.

W roku 1965 Tyrmand, nie mogąc publikować, wraz z otrzymaniem paszportu, wyjechał z Polski. Jedną z ostatnich książek, napisanych w Polsce przed wyjazdem, było „Życie towarzyskie i uczuciowe” - książka, w której krytykował środowisko inteligenckie za uległość wobec władz komunistycznych. „Życie...” nie dostało zezwolenia na publikację w Polsce. Tyrmand opublikował je już na emigracji. Osiadł w Stanach Zjednoczonych. Publikował w paryskiej „Kulturze”, nawiązał współpracę z  tygodnikiem „The New Yorker”, założył miesięcznik „Chronicles of Culture”, wykładał na amerykańskich uczelniach. Tyrmand – publicysta „New Yorkera” okazał się kimś zupełnie innym niż Tyrmand – autor „Złego” i „Dziennika 1954”. Wydaje się, że na zawsze zerwał kontakty z Polską. Umarł 19 marca 1985 roku w Fort Myers na Florydzie.

Jan Józef Szczepański pisał w kilka dni po śmierci Tyrmanda w Tygodniku Powszechnym (31 marca 1985): Tyrmand nie godził się z uniformizmem, z ponuractwem doktrynerów, z nudą hiperinstytucjonalizacji. Propagował ideał życia bogatego i różnorodnego, pełnego inspirujących podniet i niespodzianek. Symbolami tego ideału były w tamtych rzeczy tak niewinne jak jazz, jak kolorowe skarpetki, czy fason spodni. Może się wydawać nieprawdopodobne, a jednak afiszowanie tych symboli wymagało wtedy odwagi.

W 27. rocznicę śmierci Leopolda Tyrmanda zapraszamy do zapoznania się z materiałami tekstowymi, wśród których znajdą się zapiski z „Dziennika 1954”, a także ikonograficznymi,
Wystarczy w wyszukiwarce wpisać tag (aktywny tutaj): Leopold Tyrmand.

(mk-z)