Zima trwa beznadziejnie. Prawie przez cały dzień prószył śnieg. Rano szyby były pokryte lodem, a wszystko na dworze sadzią. Wszyscy narzekają, bo brak węgla i drzewa. Po drodze do Grodziska pod torem kolejowym płoty są porozbierane przez ubogą ludność. Drożyzna cokolwiek spadła, ale chleba kartkowego nie ma, a z wolnej ręki jest nadal tak drogi, że Marysieńka piecze codziennie z razówki z przymieszką otrąb w piecu pokojowym. Niemcy nie srożą się tak jak dawniej, tylko ciągle zabierają do robót w Prusach. 

Grodzisk Mazowiecki, 8 marca

By­łem kil­ka­krot­nie wzy­wa­ny na roz­mo­wy i do­sta­łem w pra­cy do wy­peł­nie­nia for­mu­larz o przy­ję­ciu vol­ksli­sty. Po odmowie zosta­łem we­zwa­ny do urzę­du [...]. Nie­zna­ny ese­sman wy­gło­sił prze­mówie­nie o war­to­ściach, ja­kie ma­my otrzy­mać, i pro­sił, aby ci, którzy chcą przy­jąć trze­cią gru­pę, we­szli na podwyż­sze­nie. Tyl­ko pa­rę star­szych osób to uczy­ni­ło. Wte­dy ów ese­sman się roz­gnie­wał i rzu­cał sło­wa­mi, które nie są w ogóle do po­wtórze­nia, i wo­łał: „Precz z wami, Po­la­ka­mi, na Księ­życ”. [...]

Cią­gle próbo­wa­no do nas, Po­la­ków, pod­cho­dzić, aby­śmy przy­ję­li tę trze­cią [volks]li­stę [...].

[...] znów we­zwa­nie, sta­wien­nic­two obo­wiąz­ko­we do Ko­ście­rzy­ny, dwo­rzec, pią­ta ra­no, 14 sierp­nia 1942. By­ła nas grupa Polaków, oko­ło 70 osób, do po­cią­gu przez Gdańsk. W Gdy­ni do­łą­czy­ła dru­ga gru­pa i w go­dzi­nach wie­czor­nych by­li­śmy w Berlinie. Tak, że na dru­gi dzień by­ło nas w tym obo­zie, ta­kim przej­ścio­wym, oko­ło 400 osób: z Byd­go­szczy, To­ru­nia, Starogar­du, Choj­nic, pra­wie z ca­łe­go Po­mo­rza. Tam by­li­śmy trzy dni, dru­gie­go dnia by­ła zbiór­ka, imien­nie spraw­dza­li i później uświa­da­mia­li, kto jest oby­wa­te­lem nie­miec­kim. O ile ta­ki jest [obywatelem niemieckim], to proszę wy­stą­pić, a kto chce przyjąć [obywatelstwo], pro­szę, ma szan­sę to uczy­nić. Wy­stą­pi­ło tyl­ko dwo­je lu­dzi. Nazajutrz by­ła znów zbiór­ka, po­li­czy­li i po dwóch go­dzi­nach sta­nia nad­je­cha­ły sa­mo­cho­dy i za­wio­zły na dwo­rzec. Tam zała­do­wa­li nas do wa­go­nów to­wa­ro­wych i ruszyliśmy w nie­zna­ne [na roboty do Francji].

Wilcze Błota, 14 sierpnia

Wysiedlają ulice między Targową a Wisłą. Bałagan, zamieszanie, panika. Całe rodziny z tobołami przechodzą do znajomych i krewnych w naszej części Pragi. Mężczyźni są legitymowani. Jeżeli nie mają jakichś ważnych dokumentów, są zatrzymywani i wywożeni. Wojsko otacza podobno domy już po naszej stronie. Zabierają mężczyzn od 16. do 60. roku życia. Wywożą ich podobno do Niemiec na roboty. Z naszego domu mężczyźni nie wychodzą ani na krok na ulicę.

Warszawa, 13 sierpnia

Armaty na wschodzie niestety umilkły. Naszych mężczyzn wzięli Niemcy wprost z pracy, szybko i bez komentarza.

Opakowane tobołami plątałyśmy się między Ratuszową i Letnią. Zdawałoby się, że cała żeńska połowa podwórka zmieniła koczowisko. Od czasu do czasu przysiadałyśmy na kamieniach i czekałyśmy. Nikt nie udzielał informacji. Do koszar spędzano coraz to nowe grupy mężczyzn z sąsiednich ulic i domów.

[...]

Zaciskam pięści i patrzę. Ktoś tam zdecydował łaskawie, że nasi mężczyźni, jako zabrani wprost z pracy, a więc bez żadnego ekwipunku, będą wychodzić po pięciu pod konwojem w celu pożegnania się z rodziną. Nareszcie rozwarły się wrota. Wydało się nam, że widzimy ich po raz pierwszy w życiu. Spokojni, poważni, jacyś nagle dojrzali i... zażenowani.

Warszawa, 26 sierpnia

Ogromną kolumną szli ulicą 11 Listopada, Targową, do Kijowskiej. Na Dworzec Wschodni. Po bokach niewielu żołnierzy, a za to tłum kobiet i dzieci. Nie bronili. Wymieniłam nawet kilka zdań z Jóźkiem. Pocieszał siebie i mnie, że jadą tylko na roboty...

Byłam też na dworcu. Wpuszczono nas na perony. [...] Nie było wiadomo, kiedy transport ruszy. Miałyśmy jeszcze wrócić z obiadem. Niestety, na dworzec już nas nie wpuszczono. Nad tłumem kobiet wytrząsał się jakiś brutalny oficer. Mówiąc prawdę, nie dziwiłam się temu zarządzeniu. Ten tłum kobiet był najmniej karnym zbiorowiskiem na świecie. Tłoczyły się, krzyczały jak oszalałe. [...]

Na widok kłębów pary z ruszającej lokomotywy, rozległ się wielki płacz i szloch. Mdlały, dostawały konwulsji.

Warszawa, 28 sierpnia

Ja, ni­żej pod­pi­sa­ny pro­szę uprzej­mie Urząd Re­pa­tria­cyj­ny w Ko­ście­rzy­nie o przy­zna­nie mnie [na własność] 3,5-hektaro­we­go gospodar­stwa po Niem­cu Neu­bau­er Wi­lhel­mie w No­wych Po­la­szkach z nast[ępu­ją­cych] po­wo­dów:

Ja, uro­dzo­ny 11 stycz­nia 1902 w Olpu­chu pow. Ko­ście­rzy­na, je­stem mę­czen­ni­kiem wraz z mo­ją ro­dzi­ną, po­nie­waż Niem­cy po zwol­nie­niu mnie z nie­wo­li wy­gna­li mnie na ro­bo­ty w głąb, a mo­ją ro­dzi­nę nad Bug. Oj­ca mo­jej żo­ny zamordo­wa­li, a mnie ja­ko gor­li­we­go Po­la­ka po­szu­ki­wa­li, chcąc mnie też za­mor­do­wać. Wszy­st­ko, co po­sia­da­łem, mnie zrabo­wa­li, a gdy w mar­cu 1945 roku wróci­łem do do­mu, nie za­sta­łem nic z mo­je­go mie­nia. Wten­czas, nie ma­jąc innego wyj­ścia, zwróci­łem się do Za­rzą­du Gmin­ne­go w Sta­rej Ki­sze­wie o przy­zna­nie mnie go­spo­dar­stwa po Niem­cu, co też zro­bio­no i przy­zna­no mnie 3,5-hek­ta­ro­we gospo­dar­stwo po Niem­cu Neu­bau­er Wi­lhel­mie w No­wych Po­la­szkach, gdzie od te­go cza­su su­mien­nie i wzo­ro­wo go­spo­da­rzę i wy­wią­zu­ję się z mo­ich obo­wiąz­ków i chciał­bym da­lej pra­co­wać szcze­rze i su­mien­nie dla do­bra Pań­stwa i ro­dzi­ny.

Nadmie­niam, że je­stem Po­la­kiem nie ein­deu­to­ro­wa­nym [prawdopodobnie błąd, chodziło raczej o słowo ‘eindeutschowany’, czyli zniemczony — przyp. red.]. Mam dwo­je dzie­ci: Jan, lat 17 i Pa­weł, lat 15. Wo­bec te­go pro­szę jeszcze raz o przy­chyl­ne za­ła­twie­nie me­go wnio­sku i przy­zna­nie mnie te­go go­spo­dar­stwa.

No­we Po­la­szki, 22 sierp­nia

Ja, ni­żej pod­pi­sa­na Ma­rian­na Na­rloch, Wdzy­dze, po­czta Olpuch, pow. Ko­ście­rzy­na, pro­szę bar­dzo uprzej­mie o przydzie­le­nie mnie go­spo­dar­stwa po­nie­miec­kie­go po Niem­cu Adolf Schwon­ke w No­wych Po­la­szkach, na którym jest ja­ko opie­kun, czy­li admi­ni­stra­tor Fran­ci­szek Szram­ka, ob­szar wy­no­si oko­ło 140 mórg. Mam ro­dzi­nę z 14 osób, w tym 10 dzie­ci we wie­ku od 1 do 18 lat, po­sia­dam wła­sny in­wen­tarz, ja­ko to 2 ko­nie ro­bo­cze, 3 kro­wy, 3 owce i 2 ma­cior­ki oraz drób i je­stem w sta­nie to 140-mor­go­we go­spo­dar­stwo do­brze obro­bić i wszel­kim wy­ma­ga­niom go­spo­dar­czym podo­łać.

Mo­je go­spo­dar­stwo w Wdzy­dzach, oko­ło 95 ha, od­da­łam dnia 26 lip­ca 1945 na rę­ce Skar­bu Pań­stwa, w za­mian za to pro­szę o rów­no­war­to­ścio­we go­spo­dar­stwo po­nie­miec­kie w po­wie­cie ko­ścier­skim, a że to go­spo­dar­stwo po Niem­cu Adolf Szwon­ke w No­wych Po­la­szkach uwa­żam za spo­sob­ne, dla­te­go pro­szę uprzej­mie o przy­dział te­goż.

Nadmie­niam, że je­stem Po­lką bez żad­nej gru­py nie­miec­kiej, tak sa­mo i mój mąż, i ro­dzi­na po­mi­mo gróźb i drę­czeń hitlerowskich po­zo­sta­li­śmy Po­la­ka­mi. Mój mąż sie­dział 1 rok w wię­zie­niu, a ja 6 mie­się­cy, i w mar­cu 1944 zo­sta­li­śmy wywłaszcze­ni z na­sze­go go­spo­dar­stwa i zmu­sze­ni na szar­wark u Niem­ca pra­co­wać, cier­pie­li­śmy bar­dzo.

Wdzy­dze, 30 paź­dzier­ni­ka

Sta­cja Zble­wo. Sta­je­my. Wy­sia­dam, a tu pu­st­ki, ni­ko­go. Bio­rę mo­je dwie wa­liz­ki i woj­sko­wy wo­rek i — kie­ru­nek dom.

Przy­cho­dzę z dwor­ca do szo­sy na Sta­rą Ki­sze­wę, cięż­ko no­sić ty­le ba­ga­żu, cze­kam pa­rę mi­nut i je­dzie wóz w tym kierun­ku, pro­szę, czy by mnie nie za­brał. Po ty­lu la­tach ja­dę ta­kim po­śpie­sznym po­ja­zdem, sła­by ko­nik, ale posuwamy się na­przód, tro­chę roz­mo­wy, ale tak wszy­st­ko po ci­chu, je­szcze jest tu woj­sko so­wiec­kie...

[...] po­la na wprost dro­gi roz­mo­kłe, tro­chę śnie­gu i już wi­dać za­bu­do­wa­nia, po­la ro­dzin­ne, ja­kie da­ły mi pierw­szy chleb, które­go mi w świe­cie nie­raz bra­ko­wa­ło. Co­raz bli­żej do­mu czu­ję, że le­cę jak ptak, nie ty­kam zie­mi i już zachodzę od ty­łu, nikt się nie spodzie­wa, że wra­cam. Wszy­st­ko w czło­wie­ku jest od­prę­żo­ne, ta­kie uczu­cie, że je­stem w kraju, do­mu, ro­dzi­nie. Jak za­pu­kać do drzwi, zu­peł­na ci­sza, prze­cież oni tu ży­ją.

Wcho­dzę do mie­szka­nia, po­zdra­wiam... Ich uści­ski, łzy ra­do­ści po ty­lu la­tach i tu też za­ra­zem sło­wa smut­ku, ja­kie mi mówią o cho­ro­bie bra­ta Józe­fa, cięż­ki stan, który prze­ży­wa i wła­śnie dziś był opa­trzo­ny sa­kra­men­tem świę­tym na śmierć, bo dni je­go po­li­czo­ne. Pod­cho­dzę do Józe­fa, po­zna­je, ale cięż­ko mu przy­cho­dzi roz­ma­wiać [...].

Wilcze Błota, 4 kwietnia