Na Nowolipiu działa – pod kierownictwem aktorki, Diany Blumfeld, żony Jonasa Turkowa – mały teatr wystawiający sztuki w języku nowohebrajskim (jidysz), zwany „Azazel”. Na Nowolipkach [Nowy] Teatr Kameralny daje przedstawienia w języku polskim. Od czterech tygodni grają w nim popularną komedię pióra czeskiego dramaturga, Polaczka, pod tytułem: „Doktor Beghorf przyjmuje od drugiej do czwartej”. Gwiazdami tego teatru są: Michał Znicz, Aleksander Borowicz i Władysław Gliczyński. 

Wielkie sukcesy odnosi Teatr Femina na Lesznie. Można w nim zobaczyć Aleksandra Minowicza, Helenę Ostrowską, Franciszkę Man, która wygrała międzynarodowy konkurs tańca, Kinelskiego, Pruszycką wraz z jej baletem, Noemi Wentland i wiele innych znakomitości, o których żydowskim pochodzeniu nikt przed wojną nie wiedział. Na repertuar „Feminy” składają się rewie i operetki. Ostatnio wystawiono „Barona Kimmela” i rewię, w której przede wszystkim prezentowano skecze i piosenki o Judenracie. Była to ostra satyra skierowana przeciw „rządowi” i „ministrom” getta. 

Warszawa, 20 kwietnia

Jesteśmy Ci ukochany Towarzyszu Prezydencie szczególnie wdzięczni za troskliwą i serdeczną opiekę, jaką otaczasz kulturę polską. Twoje wskazania są dla nas zawsze najcenniejszym drogowskazem, pozwalają lepiej zrozumieć rolę i zadania sztuki polskiej walczącej o pokój i postęp. Pragniemy uczcić sześćdziesiątą rocznicę Twych urodzin, jak również zbliżające się święto 1 maja opracowaniem i ponadplanowym wystawieniem klasycznej sztuki politycznej z okresu Oświecenia – Powrotu posła J[uliana] U[rsyna] Niemcewicza na scenie fabryki traktorów „Ursus”.

Warszawa, 18 marca 

Idziemy do Teatru Rapsodycznego, którego jeszcze nie znam. To teatr poświęcony tylko recytacjom poezji. [...]

Stamtąd na specjalne zaproszenie do studenckiej „Piwnicy”. To właściwie okropna piwnica, cała w siwej chmurze dymu z papierosów, bez wentylacji, słabiutko oświetlona, przeważnie świecami. Wrażenie raczej ponure. Gdyby ktoś kazał tej młodzieży produkować się w tej norze – byłby zrewoltowany hałas na cały świat. „Duszą” owej piwnicy jest młody „egzystencjalista” Piotruś Skrzynecki, student nigdzie nie meldowany, bez mieszkania i utrzymania, nocujący i jadający u ludzi. 

Kraków, 18 czerwca

Nasz spektakl jest skrótowym ucieleśnieniem procesu ewolucji jego twórców. Pierwszym krzykiem rodzącej się świadomości jest odczucie siebie jako jednostki pozostającej w konflikcie z normą zbiorową, z rzeczywistością, której ciśnieniu podlega, i płynąca z tego odkrycia niezgoda na świat upozorowany, wrogi. Ale to tylko bunt podyktowany raczej emocjonalnym odruchem sprzeciwu wobec zła niż racjonalnym rozpoznaniem świata i praw rządzących społecznymi mechanizmami. Bunt nieświadomy do końca swych celów poza żarliwym łaknieniem wolności (pojmowanej zresztą jako absolut), mimo iż podjęty w imię odwetu, więcej ma wspólnego z metafizyką niż ze społecznym, zorganizowanym ruchem w określonym „tu i teraz”.

Poznań, ok. 28 lutego

Uczestnicy warsztatu nie będą zdobywać „techniki aktorskiej”, uczyć się „środków wyrazu”, „języka teatralnego”, „metod ekspresji”. Poznają – i to w sposób wyrywkowy i skrócony – metodę pracy stosowaną w Teatrze Ósmego Dnia; jeden z wielu możliwych sposobów pracy w zespole teatralnym nad samym sobą, nad kontaktem między ludźmi – w dalekiej perspektywie także nad przedstawieniem. 

Sens warsztatu sprowadzi się do poznania samego siebie: własnego organizmu, spontanicznych, nie skrępowanych „życiowymi” konwencjami reakcji, i do poznawania i przełamywania barier, które uniemożliwiają pełną organiczną ekspresję wobec grupy innych ludzi. 

Pustelnia, 1 lipca

Pełniąc dyżur w portierni DS nr 9 o godzinie 2 zadzwonił dzwonek do drzwi. Poszłam otworzyć, zobaczyłam trzech obcych mężczyzn i jedną dziewczynę. Nie chciałam ich o tej porze wpuścić do akademika. Jeden z nich rzekomo, który miał ich przyprowadzić, usiłował tłumaczyć, że oni są z Poznania z Teatru Ósmego Dnia i że mają u nas zarezerwowany pokój. Żądając ode mnie klucza od pokoju gościnnego, zażądałam od nich dokumentów. Powiedzieli, że nie mają się komu legitymować. Ta pani wyzwała mnie w wulgarny sposób, zaczęła mówić, żeby wytłuc mnie po ryju, miała w ręku zwinięty z brystolu rulon i tym rulonem zaczęła mnie trącać w twarz. Jeden z nich był porządnie pijany, też mi ubliżał, kiedy telefonicznie wzywałam kierownika DS nr 9 i przewodniczącego, jeden z nich mi uciekł i ten drugi z tą dziewczyną też chcieli uciec. Zamknęłam drzwi, kazałam zaczekać, aż przyjdzie kierownik. Ten, co ubliżał mi, zaczął kopać w drzwi, tłuc z całej siły, wyrażając się w wulgarny sposób. Kierownik przyszedł i przewodniczący i był z Parlamentu Wtorek Jerzy, częściowo to widzieli. Kierownikowi też nie wylegitymowali się. Poszli do DS nr 10. [...]

Jednym słowem utalentowani ludzie odegrali teatr, którego przez 22 lata mojej pracy w portierni takiego czegoś nie widziałam, kosztem mego zdrowia. 

Uprzejmie proszę nasze Władze Uczelni, żeby takich ludzi nauczyć szacunku i ludzkiego zachowania się.

Gdańsk, 22 lutego 

Niniejszym zgłaszam, że w dniu 20 lutego 1976 r. na podstawie pisma Kierownika Osiedla Studenckiego w DS-10 w pokoju gościnnym nr 6 zostały zakwaterowane trzy osoby (kobiety), aktorki Teatru Ósmego Dnia. W dniu 21 lutego jeden z członków ww. teatru wtargnął siłą do akademika i będąc pijanym wszczął awanturę ze studentami i portierką DS-10. Naubliżał Przewodniczącemu Rady Mieszkańców, kol. Bogdanowi Światowi, wulgarnie odnosił się do Przewodniczącego Sądu Osiedlowego ob. Wojtkowskiego Witolda oraz do ob. Libik Reginy, portierki DS-10. Będąc nie zameldowanym jako gość w DS-10, spał bez zezwolenia w pokoju nr 6. 

Gdańsk, 23 lutego

Cofa się Zarządowi Wojewódzkiemu Socjalistycznego Związku Studentów Polskich – Teatrowi Ósmego Dnia uprawnienia do dalszego zajmowania pomieszczeń piwnicznych o pow. 300 m2 w budynku przy ul. Śniadeckich 12, przyznanych decyzją b. Naczelnika Dzielnicy Poznań-Grunwald z dn. 4 kwietnia 1974 r. 

Wzywa się ZW SZSP – Teatr Ósmego Dnia do zdania kluczy i przekazania ich administracji obiektu w terminie 14 dni od daty doręczenia decyzji. W przypadku niepodporządkowania się wezwaniu, wszczęte będzie postępowanie przymusowe w formie grzywny w celu przymuszenia.

Z tytułu wydanej decyzji, ZW SZSP nie przysługuje prawo do lokalu zamiennego. 

Poznań, 10 kwietnia

Mimo iż nie rozpoczęły się jeszcze prace przy adaptacji, pomieszczenia są przez Teatr Ósmego Dnia wykorzystywane zgodnie z przeznaczeniem, choć w wąskim z konieczności zakresie i bez udziału widzów, gdyż na to nie pozwalają przepisy. Niemniej w piwnicach odbywają się już próby, a w dniach 2–8 lutego br. odbywała się też część akcji prowadzonego przez Teatr warsztatu teatralnego. 

Ponieważ fakty przeczą uzasadnieniu decyzji pozbawiającej nas prawa do korzystania z lokalu przy ul. Śniadeckich 12; ponieważ w realizację planu adaptacji piwnicy na klub teatralny został włożony poważny i bezinteresowny wysiłek, społeczna praca kilkudziesięciu działaczy; ponieważ Przedsiębiorstwo Projektowo-Badawcze Budownictwa Ogólnego „Miastoprojekt” wykonało już część prac projektowych; ponieważ Teatrowi Ósmego Dnia niezbędny jest lokal; ponieważ decyzja Wydziału Spraw Lokalowych przeczy wcześniejszym ustaleniom z Prezydentem Miasta – Zarząd Wojewódzki SZSP nie może przyjąć omawianej decyzji i wnosi odwołanie.

Poznań, 23 kwietnia

Niniejszym stwierdzam, iż w dniu 16.03. 1977 r. przy przeszukiwaniu dokonanym u Lecha Raczaka zabrałam następujące przedmioty:

1. „Taniec śmierci i pomyślności” - St. Barańczak (1 kartka);

2. „Dezorientujący przewodnik po Berkeley” (2 kartki);

3. Grochowiak - „Epigramy poważne” (4 kartki);

4. Konwicki - „Nic albo nic” (1 kartka);

5. Tekst zaczynający się od słów: „Pluskwą jestem” (1 kartka);

6. Tekst zaczynający się od słów: „Zrozumieliśmy, że jesteśmy” (1 kartka); 

Poznań, 16 marca

Niniejszym stwierdzam, iż w dniu 16.03.1977 r. przy przeszukaniu dokonanym u Romana Radomskiego zabrałem następujące przedmioty:

1. George Orwell - „Animal Farm”;

2. Umberto Silva – „Ideologia e arte del fascismo”;

3. Kartka z zapiskiem; 

4. „Rozmówki polskie” nr 8. 

Poznań, 16 marca

Teatrowi Ósmego Dnia przytrafił się kolejny nieszczęśliwy wypadek: rewizja [...]. Rewizja wykazała, że członkowie Teatru Ósmego Dnia czytają zbyt dużo książek w szarych okładkach, mają maszynopisy młodych (niedawno poetów), fragmenty zbędnych już scenariuszy, kartki z tekstami w obcych językach, notatniki, maszynę do pisania, trochę biżuterii i (zapomniałbym) jakieś komunikaty jakiegoś KOR i jeszcze trochę innych, najwyraźniej zbędnych rzeczy. Więc im to wszystko zabrano. 

Poznań, 21 marca

Masz zupełna rację, że trzeba nieustannie samokontrolować władne myślenie. To zresztą od dawna było obowiązkiem w naszych polskich warunkach – od rozbiorów poczynając. Ta podwójna bariera trudności, niestety, nie sprzyjała wyrobieniu się indywidualności samodzielnych, sprzyjała z to lenistwu zbiorowemu, które zasłaniało się tysiącem szczytnych (też zbiorowych) pojęć.

Kraków, 1 kwietnia

Dotarł do mnie wiarygodne wiadomości, iż w czasie szkolenia nauczycieli przekazuje się informacje, z których jednoznacznie wynika, że Teatr Ósmego Dnia jest grupą przestępców, którzy brali po 7000 zł miesięcznie za pracę, która nie została wykonana. Na informacje podobne w treści i również formułowane w trybie dokonanym powołują się w służbowych rozmowach moi przełożeni w SZSP.

Źródłem takich wiadomości – według mojego rozeznania – może być jedynie Prokuratura lub KMMO w Poznaniu (pokrywają się bowiem z zarzutem, który stanowił podstawę przeszukania mieszkań członków Teatru Ósmego Dnia, a ponawianym przez funkcjonariuszy MO prowadzących przesłuchania – łącznie z wymienianiem 7000 zł), zaś sposób przekazywania podejrzeń o przestępstwach jako nie podlegających weryfikacji faktów (nazywanie świadków – bo w takim charakterze ja i moi koledzy byliśmy przesłuchiwani – winnymi) pozostaje w rażącej sprzeczności zarówno z ustawodawstwem PRL, jak i ratyfikowanymi przez Polskę Paktami Praw Człowieka, dlatego też zmuszony jestem prosić o podjęcie kroków zmierzających do powstrzymania dalszych tego typu nadużyć. 

Poznań, 13 kwietnia

W „Polityce” z 9 kwietnia br. (nr 15) w sprawozdaniu z Łódzkich Spotkań Teatralnych („Przerwa w grze”) p. Adam Krzemiński sugeruje jakoby Teatr Ósmego Dnia przestał istnieć. Ponieważ jednak Teatr działa, pracuje, przygotowuje właśnie nową premierę i był gotów do występów na ŁST, co uniemożliwia zespołowi jedynie podyktowana względami pozaartystycznymi decyzja Wydziału Kultury ZG SZSP, proszę o sprostowanie informacji.

13 kwietnia 

Lech Raczak do Elżbiety Matyni:

Dziś dostaliśmy negatywną opinię z cenzury, choć jeszcze przedwczoraj moje rozmowy w Urzędzie Kontroli wskazywały na zupełnie inne rozwiązanie. [...] Jest jednak jeszcze szansa na wywalczenie spektaklu. Potrzebuję jednak także od Ciebie małej przysługi. Rzecz sprowadza się do... pozytywnej opinii. Nie mamy – bo skąd – recenzji; reżyser zapewniający, iż spektakl jest dobry, nie jest osobą w pełni wiarygodną – stąd ta prośba, z którą zwracam się do wszystkich, którzy widzieli nasze przedstawienie. [...] Zdaje się z rozmów z Tobą, iż możesz ze spokojnym sumieniem napisać, że spektakl jest dobry.

Poznań, 24 maja

Doszły mnie ostatnio słuchy, że przedstawienie „Przecena dla wszystkich” spotyka się z trudnościami – mimo zaakceptowania przez cenzurę. Jeżeli chcecie znać moje zdanie w tej sprawie, uważam, że czynienie tych trudności wyrządza szkodę nie tylko Teatrowi, ale kulturze polskiej. „Przecena dla wszystkich” jest spektaklem wybitnym pod względem artystycznym i wstrzymywanie jego oficjalnych prezentacji wydaje mi się działaniem nieprzemyślanym i szkodliwym. Działanie to ponadto mija się z celem – fama spektaklu „zakazanego” rośnie i z pewnością w tej chwili liczba potencjalnych widzów, którzy chcą go zobaczyć, znacznie się zwiększyła. 

ok. 24 maja

Teatr Ósmego Dnia prosi o wydanie zgody na publiczne prezentacje przedstawienia pt. „Przecena dla wszystkich”, którego scenariusz wraz z pismem przewodnim Zarządu Wojewódzkiego SZSP w Poznaniu złożyliśmy w Waszym Urzędzie w pierwszych dniach mają br. i które zostało obejrzane przez przedstawicieli poznańskiej Delegatury GUKPPiW w dniu 18 mają i po uzgodnieniu poprawek zaakceptowane do wystawienia. Musimy tu podkreślić, że jedyną podstawą orzekania o spektaklu, który jest wydarzeniem międzyludzkim, a nie utworem literackim, może być tylko i wyłącznie udział w nim; wszelkie orzekanie na podstawie informacji z drugiej ręki jest więc nieprawomocne. Stąd też dziwi nas i niepokoi podjęta przez Was zmiana decyzji kompetentnego pracownika Delegatury GUKPPiW.

Jednocześnie dla wyjaśnienia ewentualnych niejasności oświadczamy, że przedstawienie „Przecena dla wszystkich” nie narusza w niczym żadnego z celów zapobiegawczej działalności. GUKPPiW wymienionych w dotychczasowych dekretach regulujących działalność tego urzędu, tj. nie godzi w ustrój PRL, nie ujawnia tajemnic państwowych, nie działa na szkodę PRL, nie narusza prawa i dobrych obyczajów, nie wprowadza w błąd potencjalnej widowni przez podawanie fałszywych informacji, nie służy propagandzie wojennej. Celem spektaklu jest natomiast upowszechnienie pryncypiów ideowych socjalizmu i demokracji, obrona podstawowych wartości etycznych europejskiej kultury. 

Poznań, 29 maja

Bardzo dziękuję za list, za poparcie sprawy naszego spektaklu… Stało się, jak liczyliśmy: nie trzeba było nikomu demonstrować listów, wystarczyła wiadomość, że w Poznaniu ponad sto osób podpisało poparcie dla nas, że z kraju nadeszło kilka listów pod naszym oficjalnym adresem i nadchodziły co dzień następne, aby anonimowe władze się ugięły. 

Poznań, 9 czerwca

To przedstawienie [„Przecena dla wszystkich”] ogromnie jednak człowieka z jego „dobrze wyżłobionego stanowiska ducha i materii” wyważa. Budzi niepokój, gorycz, czułość i ogromną potrzebę „ustalania tego wszystkiego”! Rozmawiania jeszcze „o tym dookoła”, a może przede wszystkim „o tym – w nas”? O tym wszystkim i to w bardzo szerokiej – społecznej (ale i intymnej), ideologicznej i filozoficznej skali. W końcu też o teatrze. 

Wasza postawa i określenie jej przez tę właśnie formułę budzi jakże pożądaną zazdrość! – Bo człowiek myśli: „Ktoś to zrobił za mnie! To Oni, właśnie to i tak, wydarli to z siebie! Tylko że to nie ja, a Oni to zrobili!”. I to jest ta zazdrość, która cieszy i konstruuje. Taką zazdrość chciałbym odnajdywać w sobie.

To przedstawienie budzi gorycz. Bo człowiek myśli: „Więc nie sam? Nie tylko Ci, których dotąd znałem. I oni, i tamci więc są takimi, do których może jestem trochę podobny? Może czasami? Może jeszcze? Może takim kiedyś byłem? Może jeszcze chciałbym być? – Pozostać?”.

Chciałoby się więc rozmawiać. Na przykład – jak ja to rozumiem? […]

Nie potrafię bliżej tego w tej chwili określić, ale tak to może sobie tłumaczę: „To trochę zabolało, ale nic, nic, tak lepiej, czyściej”.

Kraków, 13 października

- Stanisław Barańczak jest wybitnym artystą, autorem wielu utworów poetyckich, był współtwórcą spektakli Teatru Ósmego Dnia, którego jestem członkiem;

- jest znanym krytykiem i cenionym naukowcem, cieszącym się uznaniem studentów;

- znam go jako prawego i uczciwego człowieka;

- uważam, że podpisywanie prośby o przywrócenie praw nauczycielskich dr. St. Barańczakowi jest zgodne z interesem społecznym, z prawodawstwem PRL; nie koliduje z moimi obowiązkami studenta i działacza SZSP, a przede wszystkim odpowiada podstawowym wymogom etycznym.

Poznań, 16 listopada 

Od około tygodnia nieznani sprawcy rozrzucają w budynkach uczelni i domów studenckich na terenie Poznania, a także rozsyłają pocztą do szeregu osób (m.in. do dyrektorów instytutów i kierowników zakładów na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza) wykonane techniką światłokopii ulotki, przypisane memu rzekomemu autorstwu oraz podpisane moim imieniem i nazwiskiem. […]

Na treść ulotki składają się przede wszystkim insynuacje i zarzuty pod adresem wybitnego poznańskiego polonisty i poety, dra Stanisława Barańczaka, a także znanego w środowiskach akademickich absolwenta polonistyki Jerzego Nowackiego oraz niektórych członków zespołu Teatru Ósmego Dnia. […]

W tej sytuacji oświadczam raz jeszcze, że tekst wspomnianej ulotki nie ma nic wspólnego z moim rzeczywistym stosunkiem do wymienionych w niej osób, że ulotka ta została sfabrykowana bez jakiegokolwiek mego udziału i całkowicie poza moją wiedzą, a podpis mój pod nią jest sfałszowany.

Poznań, 12 lutego 

Teatr Ósmego Dnia prosi o pomoc w dalszej realizacji swoich przedstawień w środowiskach studenckich. W ostatnich dniach odwołano przygotowane wcześniej nasze występy w Łodzi oraz w klubie „Karuzela” w Warszawie. W obu przypadkach przedstawienia odwoływano na kilka dni przed terminem i – o ile nam wiadomo – wbrew woli organizatorów. 

Poznań, 6 marca 

Teatr Ósmego Dnia informuje, że w dalszym ciągu nie są zrealizowane ustalenia dotyczące profesjonalizacji naszego zespołu. Trwające już od ponad trzech miesięcy oczekiwanie na zatrudnienie postawiło cały zespół w krańcowo trudnej sytuacji materialnej. Dotyczy to zwłaszcza kol. kol. Tadeusza Janiszewskiego, Marcina Kęszyckiego, Małgorzaty Przystanowicz, Adama Pohla, Tomasza Stachowskiego i Małgorzaty Walas, którzy od początku roku pozbawieni  są stałych źródeł dochodu. Dziś  wymienieni wyżej koleżanki i koledzy, posiadając poważne długi, nie mają podstawowych możliwości utrzymania: środków na opłacenie mieszkań, zakupu najniezbędniejszej odzieży, a ostatnio nawet pieniędzy na jedzenie. Zwracamy przy tym uwagę, ze fakt podjęcia w tej chwili jakiejś stałej pracy niczego nie rozwiązuje, gdyż wypłat można się spodziewać dopiero z końcem miesiąca. Dlatego zwracamy się z prośbą o pilne przyznanie finansowej zapomogi, choćby w formie pożyczki. […]

Naszą prośbę adresujemy do Was, jako inicjatorów profesjonalizacji Teatru Ósmego Dnia, którzy nie szczędzili zapewnień, iż realizacja tego planu jest kwestią dni, pierwszych dni bieżącego roku. 

Poznań, 9 kwietnia

Chcielibyśmy Wam bardzo podziękować za dotychczasowe interwencje w naszej sprawie. Tym bardziej, iż rozumiemy doskonale, jak wiele czasu zajmował Teatr Ósmego Dnia na Waszych posiedzeniach. […] Zaznaczamy zatem na wstępie, że list ten jest wyłącznie informacją, nie zaś prośbą o dalszą pomoc.

Sytuacja Teatru nie zmieniła się jak dotąd zupełnie; mnożą się jedynie skwapliwe obietnice i zobowiązania – z jednej strony oraz męczące ograniczenia i represje – z drugiej. Aktualnie stoimy w obliczu kolejnego procesu i jest rzeczą oczywistą, także dla środowiska prawniczego w Poznaniu, że jest to proces przygotowywany tendencyjnie i jego celem jest najwyraźniej uniemożliwienie członkom Teatru działalności twórczej.

Wobec tak nie skrywanego cynizmu – w trwającej już od trzech lat akcji represyjnej wobec nas – nie znajdujemy już w sobie wiary w kolejne obietnice i propozycje pozytywnych rozwiązań, do których należy także koncepcja profesjonalizacji. I jeśli do końca maja bieżącego roku nie przyobleką one realnej postaci, nie będziemy mogli nie traktować tego jak jawnej prowokacji, wobec której zdecydowani jesteśmy podjąć wszelkie konieczne środki samoobrony – aż do publicznego protestu włącznie.

Poznań, 25 kwietnia 

1. Grono kierowników teatrów obecnych na III KMT postanowiło przyznać nagrodę w wysokości 30.000 zł, ufundowaną przez Ministerstwo Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, Teatrowi Ósmego Dnia z Poznania za spektakl „Ach, jakże godnie żyliśmy”. Przedstawienie to zdecydowanie wyróżnia się na tle ogółu prezentacji walorami intelektualnymi i artystycznymi. […] Najważniejszy jest fakt, że nie jest to tylko rozpoznanie intelektualne, ale kreowanie artystycznej wizji rzeczywistości, która dzięki temu nabiera cech ostrości niedostrzegalnych na co dzień. Pierwszym wrażeniem po obejrzeniu spektaklu jest nieodparte przekonanie, że pozostanie on na trwałe w naszej kulturze, nie tylko jako wyraz świadomości pokolenia, ale też jako wybitny spektakl w historii teatru.

2. Dziennikarze akredytowani przy III KMT przyznają swoją nagrodę Teatrowi Ósmego Dnia z Poznania, uznając przedstawienie „Ach, jak godnie żyliśmy” za najlepszy spektakl festiwalu; podkreślając głębokie wartości etyczne tego przedstawienia, doskonały kształt artystyczny i nadanie uniwersalnego wymiaru problemom naszej współczesności. 

Lublin, 13 maja 

Co znaczy ten spektakl dla innych ludzi? Czy zachodzi coś (pytania, wypowiedzi, opinie), co świadczyłoby o zrozumieniu głębokiego przesłania – zapytania o sens życia głębokiego, zwróconego ku prawdziwszym perspektywom niż uczestnictwo w społeczności manipulowanej przez materializm i ograniczoność świata (metafizyki brak), przez chore emocje zneurotyzowanego i zredukowanego moralnie, duchowo tłumu? Czy ten tragiczny głos napotyka dobry rezonans? Czy chociażby realizm postaci przez Was kreowanych odczuty, odebrany głębiej niż ponura groteska, czarny humor, bolesna drwina? Czy przedzieracie się z głębszymi sensami spektaklu w świadomość odbiorców?

Lozanna, 19 sierpnia 

To, w czym Wy wszyscy tak bardzo jesteście mi drodzy, i to, co robicie – a są to sprawy nieoddzielne – dojście do samych siebie, do własnych pytań o los człowieka, które nie są unikiem ani „opuszczeniem” rzeczywistości. Prześlijcie całą szkołę niewoli, nie kryliście się za niczym. Kontynuowaliście siebie, swoje myślenie – mimo wszystko. Mimo szykan, prześladowań i plugastwa. I co jest wspaniałe – wznieśliście się ponad to wszystko ze swoimi pytaniami, nie zniekształconymi przez niewolę, przez męczeńskie urazy. Lekko – jakby tamto zniewalające, okaleczające w ogóle nie istniało. Podobnej nadziei i radości rzadko zdarza się doświadczać. Pamiętam ją z lektury „Mistrza i Małgorzaty” – triumf linoskoczka nad bestią. Wiem, jak ciężko zdobyty. Tym piękniejszy. 

Kraków, 3 września

W związku z tym, że Teatr Ósmego Dnia nie jest związany już ze środowiskiem studenckim, nie wyrażamy zgody na dalsze kontynuowanie Waszej działalności w lokalach mieszczących się w Domu Studenta im. Hanki Sawickiej. Decyzja powyższa obowiązuje z chwilą otrzymania niniejszego pisma.

Poznań, 7 listopada 

Proszę o cofnięcie decyzji zakazującej działalności Teatru Ósmego Dnia w Sali Ośrodka Teatralnego SZSP UAM „Maski”, który mieści się w Domu Studenta im. H. Sawickiej. Wprawdzie w bieżącym roku Teatr ósmego Dnia został państwową jednostką organizacyjną działającą pod nadzorem Estrady Poznańskiej i Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu, to jednak nie znaczy, że przestał być związany ze środowiskiem studenckim. Część zespołu Teatru, obok aktorów z uprawnieniami zawodowymi, stanowią w dalszym ciągu studenci. Teatr współpracuje z SZSP, np. ostatnio uczestniczył w Dniach Kultury UAM.

Ponadto porozumienie między SZSP a Urzędem Wojewódzkim w Poznaniu przewiduje, że do czasu zakończenia adaptacji pomieszczeń dla Teatru (co nastąpi najprawdopodobniej w czerwcu 1980), Teatr Ósmego Dnia będzie mógł korzystać z sal, w których organizacja studencka prowadzi działalność programową. 

Poznań, 26 listopada

Byliśmy we Wrocławiu. Dobrze się tam grało, mnóstwo ludzi, ostatnio jakby coraz bardziej nas lubią. Ale dziwne, piękne to miasto, ten Wrocław, tam łatwo zwariować, zapić się, powiesić. Wiesz, powiesił się jeden taki chłopak, przyjaciel Guru.

Poznań, 20 marca

Popadłem w Petersburg. Olbrzymie, wspaniałe, smutne miasto. Wygubić szarańczę, puścić dorożki – i byłoby jak w XIX wieku. Przepiękne pałace, ogromne kamienie z rzędami ciemnych okien, bardzo szerokie ulice i szarzy ludzie, przemykający pod ścianami.

Przyglądam się i staram zrozumieć. Chodzę szlakami Dostojewskiego (na pl. Siennym – dziś „Drużby” – z cerkwi zrobiono stację metra), zbaczając od czasu do czasu do Marmieładowskich traktierni (w każdym sklepie „butyłoczka” na trzech).

Piję szampana i tłumaczę „Saszce” istotę egoizmu, a on mi opowiada o miłości (że niby „trzeba wierzyć w przyrodzoną dobroć człowieka”). A po ulicach kursują ciężarówki z ciemnymi budami i nie wiem, jaki rodzaj „mięsa” jest w nich zapakowany. 

Przedziwne miasto, w którym można chyba tylko zapić się, zatłuc młotkiem staruszkę albo napisać historię o księciu Myszkinie. 

Miasto bez Boga (baseny w kościołach) i bez duszy, w którym architektura przerasta ludzi, nie uśmiechających się wcale. I nawet vodka niewiele pomaga.

Leningrad, 3 kwietnia

Na godzinę przed ostatnim z zaplanowanych spektakli, przed klubem pojawiła się grupa osób znanych z uczestnictwa w przedsięwzięciach, których wspólną cechą jest ich antysocjalistyczny charakter; grupie tej przewodził Adam Michnik (który widział tę sztukę poprzedniego dnia). […]

Wieczór w „Stodole” stracił wszelkie cechy imprezy kulturalnej. W tej sytuacji kierownictwo klubu zaapelowało do Teatru o właściwe zachowanie się, zaprzestanie działań powodujących bałagan i rodzących napięcie wśród zebranych. W odpowiedzi na to kierownik organizacyjny Teatru oświadczył, że działania te będą kontynuowane podczas spektaklu bądź zespół nie wystąpi. W obliczu tego szantażu […] kierownictwo klubu zdecydowało się odwołać spektakl. […]

Podsumowując przebieg piątkowego wieczoru w „Stodole”, musimy stwierdzić, że stworzona przez naszą organizację platforma szerokiej prezentacji artystycznej została nadużyta w celu nie majacym nic wspólnego z kulturą studencką, w celu tworzenia incydentów i sensacji politycznej nie do pogodzenia ze zwyczajami i interesem środowiska studenckiego.

Warszawa, ok. 16 maja

Z ubolewaniem zawiadamiamy o skandalicznym incydencie, jakim jest niedopuszczenie do odbycia przedstawienia pt. „Ach, jakże godnie żyliśmy” w dniu 16 maja br. o godz. 22.30 w klubie „Stodoła” w Warszawie, co stało się wbrew zawartym wcześniej kontraktom, mimo oficjalnej informacji, rozesłaniu zaproszeń i sprzedaniu części biletów, a nadto bez próby porozumienia się z kierownictwem Teatru Ósmego Dnia.

Incydent zaczął się dla zespołu teatru na ok. 10 minut przed zapowiedzianym terminem rozpoczęcia przedstawienia. Wtedy to na moją prośbę, aby wyłączyć dyskotekowe głośniki, których głośność wypróbowano przed chwilą w Sali, gdzie niebawem miało rozpocząć się przedstawienie i gdzie od ok. pół godziny zespół przygotowywał się do spektaklu, p. Wietecha, kierownik „Stodoły”, odpowiedział mi, że spektaklu nie będzie, gdyż to ja właśnie przed chwilą spektakl odwołałem. Nie zdążyłem jeszcze ochłonąć ze zdziwienia spowodowanego tak bezczelnie sformułowanym kłamstwem, gdy usłyszałem, że jest ono powtarzane części publiczności, która w liczbie ok. 50 osób została wcześniej wpuszczona do klubu. Tym razem informację tę powtarzał p. Zieliński, kierownik ds. programowych „Stodoły”. Wyjaśniłem oczekującym w klubie, iż informacja o odwołaniu przedstawienia przez Teatr jest nieprawdziwa, że zespół jest gotów w każdej chwili rozpocząć przedstawienie. […]

Obaj odpowiedzialni działacze (pp. Pawłowski [przewodniczący Komisji Kultury ZSt SZSP] i Wietecha) udali się do któregoś z pomieszczeń klubowych, rzekomo na naradę, przy czym już do końca opisywanych wydarzeń nikt z obsługi nie chciał lub nie potrafił wskazać mi miejsca ich pobytu. Rozumiejąc, że ich nieobecność może oznaczać jedynie brak zgody na realizację spektaklu i nie chcąc dopuszczać do powstania zamętu wśród oczekującej publiczności, poprosiłem widzów wpuszczonych wcześniej do klubu o opuszczenie go. Jednak wówczas obsługa porządkowa klubu nie odblokowała drzwi wejściowych.

Tymczasem […] przedstawiciele „Stodoły” innym wyjściem wyszli przed klub, aby poinformować oczekujących tam ludzi, w liczbie ok. 300 […], o odwołaniu przedstawienia. Podali przy tym szereg fałszywych i nawzajem wykluczających się powodów.

Poznań, 20 maja 

W istocie owego wieczoru wiało grozą. Niezależnie od posiłków z Rakowieckiej silna grupa chłopców wyćwiczonych na akcjach w domu Kuronia opanowała „Stodołę” i prowadziła konsekwentną prowokację w kierunku mordobicia. Cudem, dzięki zimnej krwi Leszka, udało się tego uniknąć. Konsekwencje i widoki na przyszłość raczej niewesołe. Amsterdam został odwołany (jeszcze nie na piśmie) z powodu wątłych walorów artystycznych naszych spektakli oraz ich niesłusznej wymowy społeczno-politycznej. Możemy się też spodziewać wzmożonej opieki artystyczno-administracyjnej Estrady lub wręcz rozwiązania umów. Chwilowo myślimy nad doborem środków zaradczych.

Poznań, 23 maja

Pod koniec tego tygodnia materiału do dyskusji na Festival of Fools dostarczyła grupa, która na tym festiwalu jest nieobecna, a mianowicie Teatr Ósmego Dnia z Poznania (Polska). Zawdzięczaliśmy to kilku zwolennikom, którzy w prosty, ale skuteczny sposób wyrazili, dlaczego zespół musiał zrezygnować z przyjazdu: kilka stojących na małym czarnym podium dziewcząt w czerni z ustami zawiązanymi białymi chustkami rozrzucało ulotki, w których można było przeczytać, że Teatr Ósmego Dnia nie otrzymał pozwolenia na opuszczenie kraju. (…) Dziewczyny na podium dostały posiłki w postaci nagiego mężczyzny związanego sznurem. Ten środek – zdaje się – dał pożądany efekt. 

Amsterdam, 9 czerwca

Kiedy usłyszałem, ze Teatr Ósmego Dnia ma przyjechać do Holandii, zdziwiony zadzwoniłem do moich przyjaciół z KOR-u, by zapytać, czy to prawda. Polacy odpowiedzieli rycząc ze śmiechu. Nie tylko nie ma mowy o paszportach i podróżach zagranicznych, ale istnienie samego teatru jest niepewne. Napaści bojówek policyjnych stały się nie do zniesienia. 

W międzyczasie Festival of Fools prosił, by nie publikować tych faktów, ponieważ wciąż jeszcze prowadzone są rozmowy z władzami polskimi odnośnie przyjazdu Teatru. Polacy początkowo odmówili całkowicie. Potem powiedzieli, że Teatr Ósmego Dnia będzie mógł przyjechać, jeśli przyjedzie również pupilek oficjalnej polskiej „sztuki alternatywnej” – Teatr STU. Teatr ten gra sztuki bardzo oryginalne, ale apolityczne. Dyrektor (główny reżyser) Jasiński jest czołowym członkiem krakowskiego komitetu partyjnego. […]

Następstwa są znane: nie przyjechali. Jeszcze tylko drobny szczegół: ludzie z Teatru STU prosili usilnie, by nie nadawać rozgłosu nieobecności Teatru Ósmego Dnia, ponieważ „mogło by to tylko jeszcze bardziej zaszkodzić ich pozycji”.

Amsterdam, 13 czerwca 

Pracujemy tu, już od pierwszych dni sierpnia, nad nowym spektaklem. Pracujemy improwizacjami i (odpukać!) wyjątkowo twórczy to chyba okres, powstało bowiem wiele pełnych, rozbudowanych etiud. Nie wiem, o czym ten spektakl będzie, z całą pewnością wyrasta jednak z bardzo optymistycznego przekonania o niepodległości ducha ludzkiego.

[...]

Nie sposób przewidzieć, kiedy skończymy, myślę, że nie przed zimą, a zupełnie nie wiem, gdzie je będziemy grać. W Poznaniu nie mamy bowiem żadnej właściwie możliwości, aby pracować.

Bardzo przeżywamy tę strajkową epopeę. Myślałam wybrać się do Gdańska, a tu dowiadujemy się, że wszystko się przesuwa, a raczej – rozpala coraz powszechniej. Ten straszliwy dziennik z przemówieniem wodza! Na szczęście, okazuje się, komuniści dzisiejszej doby są cholernie tępi i nie potrafią grać dyskretniej i bardziej przebiegle. Bydgoszcz, Świnoujście, Nowa Huta – oto odpowiedź na ich zabiegi. Ale co ja Ci o tym, jakbyś nie wiedział sam. 

Gorzyń, 20 sierpnia

Myślę, i nie jest to zarozumialstwo, że jeśli jest coś, co nas wybitnie różni od innych, podobnych grup teatralnych, to właśnie sposób pracy. Improwizacje. Przynosimy propozycje tematów. Czasem nie trzeba więcej słów, impuls jest dość silny i wspólny, by zacząć od razu realizować go w działaniu. Czasem zwierzamy się wzajemnie ze skojarzeń, jakie w nas wywołuje. Tematem bywają hasła („Piosenka dla Wybrzeża”, „Tańce wojenne”, „Ci, którzy odwiedzają nas w snach”), fragmenty tekstów – cytaty z literatury i z naszych literackich dokonań, twórczość ikonograficzna (sporo prób wobec „Caprichos” Goyi). Dziś improwizujemy już nie tylko sytuacje międzyludzkie, stać nas na świadome budowanie sytuacji znakowych i na wielopiętrowe struktury teatralne – co nie odbiera pełni emocji i przeżycia. 

Potem gadamy o tym, nazywamy, dookreślamy niejako, wyjaśniamy nieporozumienia. Ustalamy – czy powtarzać od razu, czy zapamiętać. Mówimy o swych przeczuciach: jaki kostium, czy jakiś rekwizyt, czy potrzeba mi w tym działaniu tekstu, czy wiem jakiego itp. Czasem te teksty powstają w próbach, rzadko są to dłuższe wypowiedzi. Najczęściej piszemy je obok. 

Poznań, 28 sierpnia

Pojawia się teczka z napisem NOWY SPEKTAKL, do której wszyscy wpinają swoje teksty: wiersze i opisy pomysłów teatralnych i życiowych sytuacji... Wreszcie na kolejnym spotkaniu zespołu ustala się zestaw propozycji tematów do improwizacji. I w tym momencie można sobie powiedzieć, że zaczynamy systematyczną pracę nad nowym przedstawieniem [...].

Tak więc zaczynamy pracę od stanu niewiedzy. Jesteśmy w czasie improwizacji. Formułując tematy odwołujemy się zarówno do własnych tekstów, jak i do najistotniejszej dla nas literatury (bywał to Dostojewski, Camus, Lowry, Miłosz, Biblia, Krynicki), w której odnajdujemy własne duchowe doświadczenie. Tematem improwizacji może być też dzieło sztuki, obraz (próbowaliśmy Boscha, Goyi, Hoggarta i in.). Temat jest tu próbą wskazania wspólnego impulsu, który pozwoli na stworzenie rzeczywistości międzyludzkiej, systemu znaków i kontaktów, powołanie zdarzeń, akcji, wyrazu dla wspólnego doświadczenia.

Kilka zrealizowanych improwizacji tworzy podstawowy teatralny materiał przyszłego przedstawienia. Określa międzyludzką (co znaczy też – aktorską) koncepcję spektaklu. Powołane zostają do życia postacie bohaterów przyszłego spektaklu. Owo „życie” bohaterów istnieje od razu w teatralnym kształcie. Równocześnie z rzeczywistością teatralną rodzi się wiedza o rzeczywistości, precyzują się główne problemy, które będziemy stawiać wobec widzów. 

Poznań, 28 sierpnia 

Prawdopodobnie Pan mnie nie pamięta. Był Pan u mojego ojca w 1977 roku, kiedy graliście w Toruniu „Przecenę dla wszystkich”. Miałam wtedy 15 lat i nie wszystko zrozumiałam, ale wywarło to na mnie ogromne wrażenie. To był dzień mojego wyboru, pierwszego i najważniejszego. Jestem za to Teatrowi bardzo wdzięczna. [...]

Jest Pan członkiem Teatru, który jest jakąś nadzieją w tej beznadziejności. Z Wami, jak z Kleyffem, Kelusem, Kaczmarskim czy poetami Nowej Fali – lżej. I jak długo Wy będziecie pamiętać, że macie prawo mówić, tak my będziemy korzystać z tego, że mamy prawo słuchać. I jakoś łatwiej będzie nam wszystkim z tym się nie zgadzać.

Toruń, 31 sierpnia 

Nie jest łatwo zebrać myśli w obliczu tego wszystkiego, czego byłem świadkiem, a raczej w liczbie mnogiej – co przeżywaliśmy wspólnie z robotnikami Wybrzeża, tramwajarzami Wrocławia i tymi od Cegielskiego. Przed chwilą dwukrotnie wysłuchałem tekstu Porozumienia, które można śmiało nazwać największym wydarzeniem w dziejach polskiej klasy robotniczej. Nie najmądrzej jest uderzać w patos, ale wierzcie mi – miałem poczucie, że tak właśnie rodzi się Historia, że mój syn będzie się o tym uczył z podręczników, a 31 sierpnia będzie w kalendarzach zaznaczony zawsze na czerwono. Także z krótkiej i bardzo egoistycznej perspektywy patrząc, jest to zwycięstwo w naszej sprawie, mojej i Krystyny – i z tej radości postanowiliśmy mieć jeszcze córkę (zwłaszcza w świetle sformułowań 18-go punktu Porozumienia). 

Wrocław, 1 września 

Ewo!!!!!!

Nie głodujcie. To się na nic nie zda. A ja myślę, że paszporty dostaniecie jeśli nie dziś to jutro, albo parę dni później. Może to pismo z ministerstwa jeszcze nie doszło. Proszę Was, nie głodujcie. Proszę Was w imieniu „Solidarności”. 

Poznań, 5 listopada 

Kilka dni temu wróciłam do Mediolanu z Santarcangelo, gdzie miałam okazję obejrzeć spektakl „Ach, jakże godnie żyliśmy”. Zostałam głęboko zafascynowana Waszymi metodami pracy, wyobraźnią, intensywnością nastroju, emocjami, akcentami humanistycznymi i zbuntowaniem. Jeśli bylibyście Włochami, myślę – pracowałabym już z Waszą grupą. Na podstawie tego, co już widziałam i przeczytałam na Wasz temat, wiem, że pojmujecie teatr i jego dzisiejsze zadania właśnie w ten sposób, jak i ja go pojmuję. 

Tu, we Włoszech – jak zapewne wiecie – działa teatr klasyczny (inaczej: zgodny z ustrojem), o treściach mieszczańskich i konserwatywnych, ale jest też teatr polityczny, nawet rewolucyjny, oddziałujący swoją formą i metodami poszukiwań. Myślę, że właśnie polski teatr, a Wasz w szczególności, byłby dzisiaj tym najbardziej postępowym i liczącym się. 

Mediolan, 16 lipca

Ostatnio czytałem w miesieczniku wydawanym w Polsce w języku francuskim i angielskim duży artykuł o waszym teatrze. Czytam z wielkim zainteresowaniem i cieszę się szczerze, gdyż wasza działalność, wasz wysiłek, wasza odwaga, poświęcenie i wasz urok młodzieńczy i entuzjazm są mi bardzo bliskie. Zachowaliśmy w pamięci waszą grupę jako coś, co powinno być przykładem dla innych grup. Wyście przygotowali fundament pod dzisiejszość. Wiem, że o tym wszystkim sami wiecie i inni wam o tym mówili, ale musiałem wypowiedzieć co mi leżało od dawna na sercu. 

Hollywood, 23 sierpnia 

Podczas przedstawienia [„Przecena dla wszystkich”] język polski nie stwarzał przeszkody utrudniającej nawiązanie kontaktu z publicznością. Aktorzy przekazali wściekłość i bunt narodu walczącego o swoją wolność. Dzisiaj można mówić o konkretnym fakcie: od 1976 do chwili obecnej w Polsce dokonały się już zmiany społeczne. 

ok. 17 października

Bez wątpienia, gdy chodzi o Kolokwium, szczytowym dziełem Spotkań jest „Przecena dla wszystkich” grupy teatralnej „Ósmego Dnia” z Polski, wystawiona w piątek wieczorem w byłej świątyni świętego Augustyna. Przedstawienie to zebrało najbardziej burzliwe oklaski, najdłużej trwające, szóstego dnia po rozpoczęciu działalności niezależnych grup teatralnych. Korzenie tego przedstawienia sięgają wydarzeń czerwcowych 1976 roku, kiedy to milicja stłumiła brutalne strajki robotnicze w mieście Radomiu i fabryce Ursusa... 

ok. 18 października

Wysunięta przez naszą partię idea porozumienia narodowego wystawiona została na ciężką próbę. Z jednej strony zdobywa ona coraz szersze społeczne poparcie, z drugiej zaś spotyka ją atak sił, które oczywiście żadnego porozumienia nie chcą, z którymi porozumieć się nie można. Mają miejsce wystąpienia o charakterze antysocjalistycznym i antyradzieckim. [...]

Napięcia, konflikty, działalność skierowana przeciwko partii i socjalistycznemu państwu zaostrza się. A przecież niezwykle złożony proces budowy porozumienia dokonywać się musi w warunkach niezbędnego spokoju. Strajki, incydenty, napięcia tworzą ze swej istoty stan z tą ideą sprzeczny. Są siły, którym idea ta stała się solą w oku, czynią one wszystko, by ją storpedować, zatruć atmosferę. [...]

Suma i tendencje tych wszystkich zjawisk wskazują, iż obecnego stanu utrzymywać dłużej nie można, proces rozkładowy musi być zatrzymany. 

Warszawa, 28 listopada 

W Teatrze Narodowym na spektaklu Wesele publiczność zbojkotowała aktora – Janusza Kłosińskiego, witając każde jego wejście na scenę huraganem braw, które nie milkły w czasie wypowiadania przez niego kwestii. Następnego dnia zrezygnował ze wszystkich ról […]. W ten sposób został ukarany za kolaborację, wystąpił bowiem w programie telewizyjnym popierając działania junty.

Warszawa, 29 stycznia

Stan wojenny obnażył […] trudną i skomplikowaną sytuację polityczną w środowisku teatralnym. Na scenach dramatycznych zaczęły dominować przedstawienia o charakterze kontenstacyjnym. W wielu inscenizacjach próbuje się nawiązać do obecnej sytuacji w kraju, lecz czyni się to w sposób powierzchowny, a czasami wręcz nieodpowiedzialny. Skutki społeczne tego rodzaju działań są po prostu szkodliwe. Teatr nie może być miejscem podtrzymywania napiętej atmosfery społecznej […] i wrogiej socjalistycznemu państwu agitki politycznej. 

Warszawa, 19 marca

W tej konfrontacji niekontrolowanej władzy ze zniewolonym społeczeństwem jestem po stronie internowanych i uwięzionych, usuniętych z pracy i uczelni, po stronie wyzutych z prawa do strajku i protestu, po stronie zmuszonych do milczenia i krycia się. W takiej sytuacji ogólnej i osobistej nie mogę kierować państwową instytucją. 

Kraków, 31 marca

Układ tekstów, opis inscenizacji i scenografii zawarty w scenariuszu wzbudził moje poważne obawy co do jego wymowy politycznej […]. Reakcja publiczności na poszczególne fragmenty potwierdziła zasadność naszych zastrzeżeń. Na domiar złego spektakl otrzymał nagrodę ufundowaną przez prezydenta Szczecina [na Ogólnopolskim Przeglądzie Teatrów Małych Form] – co otwiera mu drogę na kraj. Uważam, że wymowa tego spektaklu jest politycznie szkodliwa, wyszydza bowiem PZPR i ideały przez nią propagowane. 

Szczecin, 8 kwietnia

Od pięciu miesięcy środowisko nasze poddawane jest wyłącznie administracyjnemu sterowaniu i żyje w pełnym poczuciu zagrożenia swego elementarnego prawa do autonomicznego rozwiązywania swoich […] problemów. W tej nienormalnej sytuacji […] uruchomiły się spontaniczne systemy presji i samoobrony. One z kolei spowodowały w niektórych publikacjach prasowych oraz pewnych ośrodkach opiniotwórczych szereg niewybrednych ataków, bądź na całe środowisko, bądź na zawieszony w swych czynnościach ZASP [Związek Artystów Scen Polskich], lub też na poszczególne, wytypowane do zdyskredytowania osoby. […] Poczynania te w prostacki sposób mistyfikują społeczną rzeczywistość. […] Apelując o przywrócenie prawa do podjęcia statutowej działalności ZASPu, zebrani tu członkowie tej twórczej organizacji wyrażają głębokie przekonanie, że potrafi ona – w partnerskim i nie pozorowanym dialogu z organami władzy, powołanej do kierowania życiem kulturalnym naszego kraju – przyczynić się nawet w tak trudnych , jak obecne warunkach do stabilizacji tego życia i osiągnięcia […] porozumienia narodowego. 

Warszawa, 25 maja

Decyzją władz reaktywowano ZASP. Akt ten został ogłoszony niespodziewanie 25 VI. […] Okres półroczny wyznaczony datami 13 XII 1981–25 VI 1982 stanowił cezurę w statutowej działalności ZASP, lecz mimo restrykcji stanu wojennego nie stworzył próżni w teatrach i nieobecności ludzi teatru w społecznej świadomości. Przeciwnie. I dlatego Prezydium ZASP uważa dziś za swoją powinność skierowanie słów najwyższego uznania do olbrzymiej większości naszej społeczności teatralnej, za wspaniałą postawę w trudnym i dramatycznym okresie po 13 grudnia. […] ZASP jest kolejnym stowarzyszeniem, które zostaje reaktywowane, ale nie do pomyślenia jest nasza egzystencja, jeśli w tej samej sytuacji nie znajdzie się Związek Literatów i Stowarzyszenie Filmowców. […] Ten krótki komunikat kończymy z umiarkowaną nadzieją, że nowy sezon 1982/1983 przyniesie oczekiwane zmiany nie tylko w polskim teatrze i kulturze narodowej, lecz również w życiu społeczno-politycznym. Nie mogą one istnieć rozdzielnie.

Warszawa, 25 czerwca

Te ubiegłe 6 miesięcy [okres zawieszenia działalności ZASP-u] […] doprowadziły w rezultacie do nieistniejących dotychczas, ostro zarysowanych podziałów. Podział główny polega na niemożności jednoznacznej odpowiedzi na zasadnicze […] pytanie: na ile [artysta-wykoawca] jest jedynie kapłanem sztuki, dbającym o jak najwyższy poziom kultury narodowej, działającym w zgodzie z potrzebami i odczuciami swoich odbiorców […], a na ile heroldem doraźnej propagandy, wykonującym bez wahania wszelkie polecenia państwowej władzy.

Warszawa, 29 czerwca

Wiemy, że wcale niemała też liczba aktorów, zwłaszcza młodych, z niecierpliwością oczekuje dnia, w którym udział w spektaklu telewizyjnym nie będzie groził środowiskowym bojkotem. […] Dziwaczność tej praktyki polega na tym, że odmawiają telewizji wstępu do teatru dyrektorzy państwowych instytucji. Doszło nawet do tego, że telewizyjny teatr Kwadrat również nie wpuścił w swoje progi telewizji, a dyrektor Dziewoński […] jest przecież pracownikiem telewizji […]. Front odmowy obejmuje wcale niemałą liczbę teatrów. […] Przerwanie bojkotu nie może być sprawą przetargu […]. Uważam, że bojkot stosowany przez poważną część środowiska teatralnego nie sprzyja umocnieniu nurtu postępowego. 

Warszawa, 18 października

Wychodząc naprzeciw zapotrzebowaniu społecznemu oraz inicjatywie środowiska teatralnego […]: 1. Proszę Obywatela Wojewodę (Prezydenta miasta) o zalecenie teatrom udostępnienia Komitetowi do Spraw Radia i Telewizji […] spektakli teatralnych w celu ich przeniesienia na nośnik materialny – z zachowaniem przepisów prawa autorskiego.

2. Komitet […] uzyskuje prawo do przeniesienia spektaklu na nośnik materialny oraz prawo do jego emisji na zasadach odpłatności na podstawie umowy z teatrem. 

Warszawa, 23 października

Jestem kimś z drugiej strony. Jestem za uczestnictwem, mimo licznych oporów i wątpliwości, przeciw bojkotowi. I może powinno by się powiedzieć trochę o losie takich, jak ja. Jest nas niewielu 60–70 aktorów. […] Z nami nie chce się grać. Dyrektorzy i reżyserzy nie obsadzają nas. […] Reżyser jest po stronie opozycji, więc nie chce pracować z aktorem, który ma inne poglądy. Nie obsadza go. Obsadza za to tego, który wystąpił z partii. W nagrodę. […] Wstydzimy się także siebie. Bo mówi się o nas „miernoty”. […] Przy mnie pada zdanie: „Wieszać takich na latarniach”. Za kilka dni anonim. Mowa o moim kilkunastoletnim synu i o tym, co z nim zrobią, jeśli nadal będę chodzić do radia. Przestaję, odmawiam. […] nasi „liderzy” nie przebierają w środkach, niszcząc przeciwników bojkotu. 

Warszawa, 24 listopada

Nigdy nie uważaliśmy […], aby samorzutnie podjęte indywidualne decyzje nieuczestniczenia w środkach masowego przekazu stanowiły sytuację trwałą i pożądaną w życiu społeczności aktorskiej. Mamy nadzieję, że równolegle do starań zmierzających ku normalizacji w kraju i przywrócenia praw obywatelskich, ten bolesny okres nieobecności aktorów w Teatrze Radiowym i Telewizyjnym zostanie zamknięty. […] Stwierdzamy, że jakiekolwiek akty dyskryminacji naszych koleżanek i kolegów [nie uczestniczących w bojkocie] gdyby zostały dowiedzione, spotkają się z naszym kategorycznym sprzeciwem, ponieważ godzą w postępowe zasady stowarzyszenia. 

Warszawa, 29 listopada

[Działalność ZASP-u] była sprzeczna z celami statutowymi, do realizacji których został on powołany. […] Związek nie zajmował stanowiska wobec akcji zmuszania artystów do bojkotu [radia i telewizji] […] i formalnie ogłosił swoją neutralność. […] Nie przeciwstawiał się praktykom szykanowania i dyskryminowania artystów, którzy nie uczestniczyli w bojkocie. […] wykazał tolerancję wobec antyspołecznego faktu bojkotu. 

Warszawa, 1 grudnia

Decyzja o rozwiązaniu ZASP wynika przede wszystkim stad, że kierownictwo tej organizacji, przyjmując postawę co najmniej tolerancyjną wobec antyspołecznego i niemoralnego bojkotu oraz nie stojąc w obronie szykanowanych i prześladowanych aktorów, sprzeniewierzyły się posłannictwu sztuki i swoim obowiązkom wobec narodu. 

Warszawa, 1 grudnia

Bojkot zaczął się spontanicznie, nikt nie przypuszczał, że przybierze takie rozmiary. […] Nikt nie chciał się pokazywać w TV, gdzie widać było twarze ludzi znienawidzonych. […] Okazało się, że nasze środowisko tak potwornie skłócone, może być godnym następcą wspaniałych pokoleń polskich aktorów. Okazało się, że nie jest to zawód niemoralny, że jest godny. Ludzie są dla nas pełni szacunku. Choćby dla takiego uznania warto było. Nieznajomi zatrzymywali mnie na ulicy i mówili – dziękuję. […] Prymas Glemp wzywając aktorów, żeby przerwali bojkot, popełnił kolejną gafę. Jego prośba może odniosłaby skutek, ale nie w takiej chwili. Poczuliśmy się, jakby ten cały nasz bojkot był psu na budę. Należały się nam chociaż słowa uznania. […] Najlepiej by było, żeby dzisiaj po rozwiązaniu ZASPu, żaden aktor nie występował. 

Warszawa, ok. 1 grudnia

Po raz pierwszy w dziejach artyści zjednoczyli się, aby zbojkotować władzę, która panuje w ich kraju. […] Od 13 grudnia 1981 roku aktorzy polscy odmawiają pracy w radio i telewizji. Ich odważna solidarność to odpowiedź na rozpowszechnione opinie o „bezsilności artysty”. […] Cena, którą za to płacą, jest bardzo wysoka i, wiedząc dobrze po co żyją, nie są pewni jutra, pozbawiając się sami środków do życia. Dlatego AIDA wzywa wszystkich artystów, ludzi teatru, pisarzy, tancerzy, śpiewaków, reżyserów, plastyków, wszystkie teatry, kabarety, opery i ich ekipy techniczne, aby w dniach między trzecim a siedemnastym grudnia 1982 wybrały jeden spektakl wieczorny lub popołudniówkę i dochód z tej pracy przekazały na ręce polskich aktorów. 

Paryż, 3–17 grudnia

Z przygotowanego […] spektaklu [w reżyserii Wowo Bielickiego] usunięto kilka elementów nie związanych z treścią sztuki, odnoszących jej przesłanie ideowe do realnie istniejącej rzeczywistości. Zakwestionowano: − Fragment scenografii przedstawiającej sylwetkę Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie; − Część kostiumów kilku postaci scenicznych: medale na piersi Sajetana Tempe, wojskową pałatkę-pelerynę Gnębona Puczymordy, czapki zwane komisarzówkami u Czeladników;  Scenę pojednania Sajetana Tempe z Kmieciem, stanowiącą parodię powitania oficjalnych delegacji.

Lublin, 10 grudnia

Twierdzenie, że ZASP miał obowiązek angażować się w sprawy bojkotu, nasuwa podejrzenie, że opiera się ono na pojmowaniu legalności tylko jako zgodności działań z życzeniem władzy.

Nieuzasadniony jest również zarzut, że ZASP nie przeciwstawiał się praktykom szykanowania i dyskryminowania artystów, którzy nie uczestniczyli w bojkocie. Do […] Sądu Koleżeńskiego nie wpłynęła żadna skarga osoby czującej się szykanowaną lub dyskryminowaną. […] Wyrazem naszej postawy i troski o sprawy naszego środowiska było także podjęcie w dniu 26 listopada br. rozmów z kierownictwem Komitetu d/s Radia i Telewizji.

Warszawa, 10 grudnia

Karol Małcużyński, poseł, w interpelacji:

W tym samym czasie [co apel prymasa Glempa] toczyły się rozmowy Komitetu do spraw Radia i Telewizji z przedstawicielami ZASP-u […] dotyczące występów aktorów w Radiu i Telewizji. W ciągu ostatnich dwóch dni, toczyły się rozmowy co do publicznego wystąpienia przed  kamerami telewizji prezesa ZASP-u Andrzeja Szczepkowskiego. W chwili redagowania tego przemówienia i kolegialnej na jego temat dyskusji, prezes Szczepkowski został wezwany do Urzędu Miasta, gdzie wręczono mu decyzję o rozwiązaniu jego związku. Zapytuję panie ministrze, jakie były powody tej decyzji?

Kazimierz Żygulski, minister kultury i sztuki, w odpowiedzi:

Mieliśmy bardzo liczne sygnały, że ludzie pracy, którzy muszą często pracować w zmilitaryzowanych przedsiębiorstwach, nie mogą zrozumieć, dlaczego rząd cały rok pertraktuje z ludźmi, którzy brali z kasy pieniądze państwowe i byli zobowiązani do służby państwowej. […] Mam przed sobą statut ZASPu zatwierdzony w 1981 roku, o który Stowarzyszenie walczyło […]. Statut ten, jego litera, a przede wszystkim duch, był systematycznie i wykrętnie naruszany. 

Warszawa, 31 grudnia

W ostatnim dniu dyrekcji Hanuszkiewicza odbyła się ostatnia przezeń wyreżyserowana w Narodowym premiera Śpiewnik domowy [Stanisława Moniuszki]. Zakończyła się wielką owacją na rzecz odchodzącego dyrektora […]. Czyż mógł o czymś takim marzyć Hanuszkiewicz, kiedy w 1968 roku w atmosferze infamii obejmował dyrekcję Narodowego, zwolnioną przez wyrzuconego po Dziadach z hukiem Dejmka. 

Warszawa, 31 grudnia

Z dniem 1 stycznia 1983 „byłe władze byłego ZASPu” postanowiły zawiesić aktorski bojkot środków masowego przekazu. Bojkot może być wznowiony w razie niezaprzestania represjonowania aktorów. Twórcy teatralni powinni nadal odmawiać udziału w programach i widowiskach, które w sposób jawny godzić będą w dobre imię instytucji i wartości utożsamianych z Sierpniem, odmawiać współpracy z ludźmi skompromitowanymi politycznie.

Warszawa, 1 stycznia

Ogłaszamy 1–8 I 1983 r. Tygodniem Sceny Polskiej. W tych dniach wyrazimy nasz szacunek i wdzięczność ludziom teatru – uczestnikom wielomiesięcznego bojkotu RTV. Wiemy, jak trudny był dla nich ten sprzeciw, najdłuższy strajk po ogłoszeniu stanu wojennego. W Tygodniu Sceny Polskiej: 1. sale teatralne w całej Polsce są pełne; 2. przychodzimy wszyscy z kwiatami dla aktorów, reżyserów, scenografów; 3. przyjście do teatru jest manifestacją solidarności z artystami, którzy tak długo i zdecydowanie wyrażali protest będący protestem milionów. Zwracamy się do Komisji Zakładowych o pomoc w realizacji naszego apelu. 

Warszawa, 1–8 stycznia

Wydaje nam się, że nasza demonstracja spełniła już swoją rolę. Następny rok naszej nieobecności nie będzie miał już tej siły i znaczenia. […] Wkrótce przedstawimy Wam, Koledzy, próbę skodyfikowania zasad naszej etyki obywatelskiej i zawodowej. […] Kilka rad na dzisiaj:

1. Nie przyjmuj roli bez przeczytania scenariusza, zwracaj szczególną uwagę na interpretację faktów historycznych.

2. Przed podpisaniem umowy zapoznaj się z obsadą, nie pracuj z kolaborantami.

3. „Profil” i „Iluzjon” – NIE!

4. Nie bierz udziału w imprezach propagandowych służących gloryfikacji reżimu.

5. Nie bierz udziału w imprezach dla MO, ZOMO i ORMO.

6. Nie bierz udziału w imprezach propagandowo-politycznych dla wojska np. Kołobrzeg, imprezy rocznicowe itd. 

W razie wątpliwości pytaj kolegów.

Warszawa, 12 stycznia 1983

Składamy dzisiaj na Wasze ręce gorące pozdrowienia i podziękowania dla wszystkich ludzi teatru, którzy wytrwale i nieugięcie bronią godności i dobrego imienia polskich aktorów. Wasza determinacja, odwaga i ofiarność są dla całego Narodu wzorem i przykładem solidarności. Oręż, którym dla każdego aktora jest ogień słowa, zastąpiliście, jak skutecznie, lawiną milczenia, które jest Waszą odpowiedzią na podeptanie ludzkiej godności i ludzkich praw. Zdajemy sobie sprawę z trudów Waszej walki i popieramy ją z całego serca. Będziemy pomagać Wam w tym, aby Wasz talent i sztuka nie był[y] wykorzystywane do niegodnych celów. Dziękujemy Wam z całego serca. 

Nowa Huta, 27 marca

Kiedy G[ustaw] Holoubek zwrócił się w pożegnalnych słowach do kolegów, zespół zgotował mu owację, na opisanie której w tej suchej relacji brakuje słów. Marek Kondrat wygłosił w imieniu zespołu przemówienie pełne miłości, wdzięczności i przywiązania do byłego dyrektora. Gdy J. P. Gawlik [nowy dyrektor] poprosił o ewentualne pytania, głuchą ciszę przerwała Pani, która jest w teatrze tzw. fizyczną. „Przepraszam – zapytała – może artyści to rozumieją, więc proszę mi powiedzieć, dlaczego usunięto wspaniałego człowieka, a na jego miejsce dano gorszego?” Nie, droga, kochana Pani – artyści też nie rozumieją. 

Warszawa, 14 kwietnia

Przy współudziale KW PZPR, w wyniku długotrwałych dyskusji wprowadzono zmiany inscenizacyjne, zmierzające do usunięcia realiów polskich. […] Usunięto nadawanie z telewizora i przez głośniki komunikatów o stanie zarazy i wezwań do podporządkowania się zarządzeniom władz; usunięto z epilogu sztuki anonimowy song powstały w 1980 na Wybrzeżu Boże jak długo jeszcze; wyeliminowano sceny rewidowania księdza, zakończonej wyjęciem grypsu z brewiarza oraz tańca-walki szczurów-kelnerów ze szczurami-strażnikami symbolizującymi władzę. […] 

Władze wojewódzkie postanowiły ograniczyć ilość spektakli (tylko dla kręgów profesjonalnych) oraz zrezygnować ze zwyczajowej oprawy propagandowej wokół tej inscenizacji. 

Wrocław, 6 maja

W polityce wewnętrznej kraju jego kierownictwo na czoło wysunęło problem porozumienia narodowego, wspólnego, konstruktywnego wysiłku. A jaką postawę przyjęły w tej kwestii teatry? Mimo wielu apeli, spotkań i narad najogólniej rzecz biorąc znaczna część teatrów wyczekiwała na rozwój wydarzeń. Brak było (z nielicznymi wyjątkami) aktywnej postawy ideowo-artystycznej wspierającej otwarcie program odnowy. Ale niestety, nie należały również do rzadkości postawy kontestujące. Najczęstszym zabiegiem repertuarowy było eksponowanie nurtu martyrologicznego przy pomocy zestawień klasyki polskiej z odpowiednimi pozycjami współczesnymi.

Warszawa, 5 października

W ostatnich dwóch latach widzowie teatrów, najczęściej wbrew intencjom samego teatru, stawały się miejscem demonstracji politycznej. Dla uniknięcia incydentów, które wywoływały jak wiemy rezonans niekorzystny dla interesów ogólnych teatrów warszawskich – konieczne było odrzucenie szeregu utworów, które mogły wywołać nadmierne emocje widzów. I tak mimo naszej ostrożności – nadmiernej, jak to uznawało kilku dyrektorów teatrów – szeregu sytuacjom nie zapobiegliśmy. 

Warszawa, 10 października

Tak zwany bojkot masowych środków przekazu rozpoczął się 13 XII 1981. Mówię tzw., ponieważ nie był ani zjawiskiem przemyślanym, ani przez nikogo zorganizowanym. […] Postępowanie większości środowiska określono jako demonstrację polityczną i wyciągnięto wnioski praktyczne w postaci rozwiązania Związku Artystów Scen Polskich. […] W dalszym ciągu mają miejsce zagrożenia likwidacyjne. Trzy czołowe teatry warszawskie na skutek zmian personalnych pogrążają się w niepamięci. Reszta teatrów śpi snem niespokojnym.

Warszawa, 12 czerwca

Po konsultacji i przy współudziale Wydziału Kultury Urzędu Miasta st. Warszawy, z repertuaru Teatru Dramatycznego usunięto dramat Stefana Żeromskiego Róża, w adaptacji i reżyserii Macieja Wojtyszki. […] Mimo zabiegów cenzorskich, jak również starań twórców spektaklu, pragnących wyeksponować przesłanie o konieczności i racji pracy u podstaw, a nie postawy romantyczno-rewolucyjnej, problematyka sztuki uniemożliwiła sytuowania jej w ścisłych historycznie ramach, co stwarza niebezpieczeństwo wielu współczesnych skojarzeń, a tym samym zachodziła obawa przed możliwością niepożądanej reakcji widzów na sceniczny przekaz dramatu Żeromskiego.

Warszawa, 5 lipca

Oklaski przerywały kolejne utwory. Po jednym tylko Kaplica Królewska zamarła w ciszy. Po wierszu Tadeusza Szymy poświęconym księdzu Jerzemu Popiełuszce. Cisza i kwiaty rzucone w stronę Mieczysława Voita. Podniósł je i położył na ołtarzu, wiedział, że komu innemu w hołdzie, od całej gdańskiej społeczności, zostały ofiarowane. 

Gdańsk, 18–25 listopada

Jesteśmy bardzo skromną reprezentacją wielotysięcznej rzeszy artystów sceny narodowej i polskiej muzyki, którzy starają się codziennym swoim trudem, wedle Chrystusowych nakazów życia, wedle wiary ojców, utrwalać tożsamość w naszym narodzie, a przede wszystkim dawać codziennie świadectwo prawdy. 

Castel Gandolfo, 22 lipca

Przyjrzyjmy się sytuacji kadrowej polskiego teatru z pozycji Stowarzyszenia: dwie trzecie kadry kierowniczej teatrów funkcjonuje poza ZASP-em. Oczywiście w istotny sposób zmniejsza to możliwość wpływu Stowarzyszenia na kształt działalności teatru, zmniejsza również, czy też w wielu przypadkach blokuje dostęp do rzetelnej informacji o poziomie i problemach zespołów. Wobec powyższego nie wiemy do końca, czy teatr w Polsce jest dobry, czy zły […]. Obraz zamazywany jest również przez spektakularne sukcesy naszych zespołów na festiwalach i występach zagranicznych. Czytamy wciąż i słyszymy o wspaniałych sukcesach reżyserskich awangardowych spektakli i awangardowych inscenizacji. zastanówmy się, w ilu przypadkach sukcesy te są wynikiem określonych sympatii politycznych.           

Warszawa, 17 marca

Dlaczego Tydzień Kultury Chrześcijańskiej jest dla mnie tak ważny? Wydaje mi się, że jest dawaniem świadectwa, jest uczestnictwem w tradycji, a przez to trwaniem w kulturze narodu. Siłą rzeczy staje się też kontynuacją tego, co złożyło się na naszą tożsamość. […] Byłam w Łodzi, w Sosnowcu, w Nowym Targu, w Bielsku Białej, Zamościu, Bydgoszczy, w Gdańsku, dwa razy w Krakowie i oczywiście w Warszawie. […] Mówię teksty ważne dla mnie i chcę się nimi podzielić z tymi, którzy przychodzą ich słuchać. O czym są te wiersze? Mówiąc najprościej i najkrócej, są to wiersze o miłości człowieka do człowieka; o różnych jej wymiarach.

Warszawa, 15 lutego

Na widowni Teatru Powszechnego – jak przy okrągłym stole. Z jednej strony opozycja (członkowie Solidarności Polsko-Czechosłowackiej, wydawcy z NOWej, negocjatorzy „S”), z drugiej – premier Rakowski z małżonką. Poza tym dziennikarze zagraniczni, zachodni dyplomaci i oczywiście – przedstawiciele milczącej większości. […] Trzeci akt dopisuje życie. Gdy zapada kurtyna i milkną brawa, na scenę wskakuje Adam Michnik. Słyszymy tylko pierwsze zdanie: „Nazywam się Adam Michnik. Jestem przedstawicielem Havla”. Premier Rakowski przepychając się opuszcza salę. Z głośników leci piosenka Karela Gotta (tak było zaplanowane w inscenizacji), ale po pierwszych słowach Michnika głośniki zaczynają grać na pełny regulator (ktoś podjął taką decyzję „dla dobra teatru”) […]. Adam bohatersko czyta dalej swój protest przeciwko uwięzieniu Havla”.

Warszawa, 25 lutego

Łatwo ośmieszyć kombatancko-triumfalistyczny charakter koncertu, […] trudniej ośmieszyć to wszystko, co pozwoliło taki koncert po 9 latach ponownie zorganizować. Obok prominentów podziemnej „S” […] na widowni znaleźli się łącznicy, kolporterzy, drukarze, redaktorzy i dziennikarze prasy niezależnej, ci którzy użyczali mieszkań na skrzynki kontaktowe i miejsca zebrań. Na pewno nie wszyscy byli obecni – nie starczyło miejsca także dla żon i mężów, matek i ojców, którzy na co dzień umożliwiali istnienie przetrwania czegoś tak niemożliwego, jak podziemny związek zawodowy. 

Warszawa, 8 maja