Zaczęliśmy organizować związek wkrótce po wyzwoleniu – Kobiela, Hierowski, Żukrowski, Żelachowski i ja. O cóż wtedy nie trzeba się było starać! O lokal dla związku, o stworzenie finansowych podstaw działalności, umeblowanie, wyżywienie. Dużą popularnością cieszyły się imprezy autorskie w terenie, a także pogadanki wygłaszane w radiu. Znajdowaliśmy pełne zrozumienia dla naszych poczynań u władz wojewódzkich, przychodziły nam z pomocą w sprawach trudnych, a wymagających pilnego załatwienia. 

1 kwietnia 

Po południu zebranie w Związku Literatów, na którym Mirosław Żuławski mówił o konsekwencjach wydawniczych i kulturalnych zasady współistnienia. Ludzie, którzy zapełniają salę związku — indywidua nie wiadomo jakie. Nie są to pisarze. Prawdziwych pisarzy poza Słonimskim prawie nie było. Przyszła młodzież, jacyś działacze partyjni, dziennikarze z żonami. Zawsze mnie przygnębiają te zebrania, rzekomo zebrania pisarzy.

Żuławski, którego bardzo ceniła Nałkowska, mówił inteligentnie i dowcipnie. Powiedział kilka słusznych rzeczy, że nie znamy literatury Zachodu ani literatury Ameryki, Anglii. Znamy trochę literaturę francuską i to jedynie dzieła pisarzy komunistycznych. Czytelnik może sobie wyrobić nieprawdziwe przekonanie, że literaturę francuską reprezentują Laffite, Morgan, Aragon, Elsa Triolet. Pomyślałem sobie wtedy, że i u nas zmylona jest hierarchia wartości i czytelnik pism i współczesnych książek może też pomyśleć podobnie jak ten, który śledzi z pism i wydawnictw komunistyczną literaturę francuską.

Żuławski wołał o przekłady poetów i pisarzy burżuazyjnych. Uzasadniał to potrzebą wiedzy o istotnym stanie Zachodu, by tym skuteczniej móc go zwalczać. Naturalnie nie omieszkał ogłosić, że „marksizm jest jedyną, prawdziwą wiedzą o świecie, marksizm jedynie wie o przebiegu procesów w rozwoju ludzkości”.

Przemówienie było bardzo ostre doktrynalnie, ale dowcipne i inteligentne, na co zawsze jestem wrażliwy. Dużo rzeczy mogło być rozpatrywanych nie w sensie politycznym, lecz zawodowym, na przykład brak pism zagranicznych, brak książek. Niestety, dyskusja zeszła na tory polityczne i po trzech przemówieniach — wyszedłem.

Warszawa, 23 marca

Zebranie w Związku Literatów. Wył, pluł, sapał i krzyczał Putrament, tak jak zawsze. On, dotychczasowy wulgaryzator, dzierżymorda, rozdzierał szaty z powodu schematyzmu, ale równocześnie alarmował, że istnieje w krytyce recydywa burżuazyjnych poglądów na sztukę. Referat miał być o krytyce, a był właściwie pamfletem na każdą myśl bardziej śmiałą, niezależną, jako tako sensowną estetycznie. Putrament właściwie usztywniał nieco zelżoną atmosferę i, mimo że protestował przeciw „przymrozkom”, wszyscy odczuli, że to właśnie zapowiedź „przymrozków”.

Dyskusja beznadziejna, mętna, osobiste porachunki, jak zwykle. To plenum już nie utrzyma swojej dawniejszej atmosfery, która była atmosferą nakazów, posłuchu, dyktatu. Już nic sobie ludzie nie robią z krzyku i tupania.

Zbieram osobiście dużo dowodów sympatii, zwłaszcza ze strony różnych „podskakiewiczów”. Znamienne!

Warszawa, 10 czerwca

Wczoraj cały dzień zebranie Zarządu Głównego ZLP zwołane przez Słonimskiego jako reakcja na usunięcie Hoffmana ze stanowiska redaktora „Nowej Kultury” za wydrukowanie wiersza Ważyka „Poemat dla dorosłych”. Stwierdziłam poniekąd „in flagranti”, jak powstają slogany i schematy myślowe, i gdzie się rodzą te „iskry z czarta kuźni”. Oczywiście w KC, o czym się wiedziało, ale co innego wiedzieć ogólnikowo, a co innego stwierdzić dowodnie. Już przed tym zebraniem pani Milska wyrażając dezaprobatę dla wiersza Ważyka rzekła do mnie: „Wszystko można powiedzieć, ale wstrętna jest u Ważyka ta pogarda dla ludu. On obraził lud polski. To wiersz antyhumanistyczny”. Otóż słowo w słowo to samo mówili na zebraniu Putrament i Kruczkowski, i ktoś jeszcze, zdaje się – Broniewska.

Zebranie było niesmaczne, robiono dobrą minę do złej gry. Kruczkowski „rozdarł szaty” nad nieoczekiwaną przemianą Ważyka, który napisał był piękny wiersz „Lud wchodzi do śródmieścia”, a teraz zbezcześcił lud polski wierszem „Poemat dla dorosłych. W odpowiedzi na to Putrament, Broszkiewicz i Żukrowski wygłosili mowy o własnych „przemianach”, nie żeby bronić Ważyka, tylko że niby są i dobre przemiany, te mianowicie, którym oni ulegli. [...]

Zabrałam głos dwa razy. Raz po przemówieniu Kruczkowskiego, który dowodził, że Hoffmana „zdjęto” nie tylko za wiersz Ważyka, ale i za inne błędy popełnione przez „Nową Kulturę” w ostatnich czasach.

Zapytałam wtedy: „Ponieważ pisma literackie wydaje się dla czytelników, a ja właśnie w ostatnich dopiero czasach słyszę z wielu bardzo różnych stron, że „Nowa Kultura” wreszcie przestała być nudna i daje się czytać, jakie to więc konkretnie „błędy”, partia zarzuca temu pismu?”. Odpowiedź Kruczkowskiego była mętna i nie mogła być inna. [...] Drugi raz zabrałam głos, żeby powiedzieć (popierając w tym Szmaglewską), że „zdjęcie” redaktora naczelnego za druk jednego utworu to niebezpieczny precedens, bo w tych warunkach trudno będzie znaleźć kandydata na stanowisko redaktora. Drugim takim niebezpieczeństwem jest ukucie formułki: Ważyk okazał pogardę ludowi polskiemu, obraził lud polski. „Ja to już słyszałam z paru stron – mówię – ale nie od ludu polskiego, lecz od wysoko intelektualnie stojących partyjnych. Przypominam, że w taki sposób zawsze utrącano pisarzy mówiących gorzkie prawdy. Nikt w narodzie nie jest takim nietykalnym tabu, lud także nie jest takim tabu, a dzieją się wśród niego rzeczy niepokojące, i pisarz ma prawo mówić nie tylko o błędach rządu, ale i o tym, co źle w narodzie. Jestem bardzo daleka od sympatyzowania z Ważykiem i jego wierszami, i, oczywiście, każdy mówi rzeczy przykre w sposób zależny od jego temperamentu i kultury. Ważyk zrobił to niejako w sposób wymiotujący, ale, jak rozumiem, chciał tym stylem jaskrawo pokazać, do czego lud został doprowadzony przez błędy propagandy czy polityki”.

Warszawa, 28 października

Dalszy ciąg zebrania Egzekutywy partyjnej dla członków Związku Literatów. Zaczęło się od oświadczenia w sprawie gen. [Kazimierza] Witaszewskiego, członka KC i politruka w wojsku, który na zebraniu robotników w Łodzi potępił dyskusje w prasie i w środowiskach intelektualistów. Zwłaszcza odezwał się obraźliwie o Antonim Słonimskim i jego przemówieniu na Radzie Kultury. Uchwalono wniosek protestujący przeciw takim wystąpieniom hamującym krytykę i postanowiono uchwałę w tej sprawie ogłosić w prasie. [...] Zaskoczyło mnie i przejęło do głębi wystąpienie młodego pisarza Marka Antoniego Wasilewskiego, który domagał się uwolnienia Prymasa Wyszyńskiego. Zwrócił się do Morawskiego z żądaniem odpowiedzi w tej sprawie, która będzie odpowiedzią nie tylko dla niego, lecz dla wielu milionów ludzi w Polsce. Wystąpienie Wasilewskiego było dobrze przyjęte przez salę, choć bez entuzjazmu. [...]

Jako ostatni mówca zabrał wreszcie głos członek KC Morawski. Przemówienie to było wręcz haniebne, drętwe od pierwszego do ostatniego słowa. Ta głupia, beznadziejna i cynicznie szczera mowa ogarnęła trzy sprawy: gospodarcze, demokratyzację życia i zagadnienia kultury. Niewiele można było zrozumieć z zawiłości zagadnień gospodarczych. Morawski zaczął czytać „Rocznik Statystyczny”, rozdział o różnicy spożycia cukru, mięsa, tłuszczów teraz i przed wojną. Na sali powstał gwar i śmiech. Ten dygnitarz czepia się mitów i widać od razu, że cała jego wiedza w tym zakresie jest amorficzna, oderwana od konkretów i od życia. Pokrył wszystko frazesami o wzmożonej aktywności mas, mobilizacji sił itd.

Cynicznie szczere było wyznanie na temat demokratyzacji życia. „Nie pozwolimy — mówił — na szerzenie się obcych nam poglądów ani poglądów wrogich. Nie dopuścimy do liberalizmu na wzór państw burżuazyjnych.” O jaką więc demokrację chodzi? „O demokrację na gruncie dyktatury proletariatu” — stwierdził z mocą. „Były tu głosy — mówił — by powstało niezależne pismo katolickie. Nie powstanie, bo na to nie pozwolimy. Wystąpiono tu z żądaniem zwolnienia Wyszyńskiego, ba, nie tylko idzie o to, by go zwolnić, ale by mógł wrócić na stolicę prymasowską! Nigdy to nie nastąpi! Nie pozwolimy na to! Były też głosy w Sejmie, domagające się zaprowadzenia religii w szkołach. Nie zgodzimy się na to i nie dopuścimy, by szerzył się zabobon i magia z czasów średniowiecza!”

Na sali powiało mrozem. Słuchano tego z zawstydzeniem. Takie odebrałem wrażenie.Co do spraw kultury powiedział parę frazesów o grupach artystycznych i kierunkach estetycznych pod warunkiem, że te zjawiska wyrosną na gruncie światopoglądu komunistycznego. Na tym zakończył.

[...] Utrwaliło się we mnie przekonanie, że proces rozkładu trwa i że wszystko leci w przepaść. Notuję świetne powiedzenie [Artura] Sandauera: „Odwaga teraz staniała, rozum podrożał”.

Warszawa, 27 kwietnia

Zebranie w Związku Literatów. Grono pisarzy pragnie wydać książkę, upamiętniającą hamowanie literatury przez administrację. Chodzi o ponury okres presji po zjeździe szczecińskim do roku 1954. W książce mają się znaleźć wspomnienia pisarzy milczących i opornych, a także ma być zamieszczona kronika oficjalnych enuncjacji na temat postulatów socrealizmu. Zgodziłem się na udział w tej pracy ze względów historycznych. Pragnę opisać swoje dzieje ośmiu lat milczenia.

Dziwna rzecz, na zebraniu byli pisarze, którzy niedawno jeszcze gorliwie propagowali wulgarne tezy partii i liderów związku. Co na przykład może napisać Ważyk z okresu poszczecińskiego lub co może z tego samego okresu napisać [Jerzy] Andrzejewski?

Warszawa, 24 maja

Po południu Nadzwyczajne Walne Zebranie Oddziału Warszawskiego Związku Literatów. Wrażenie bardzo przykre i niesmaczne. Najpierw nie chciano przyjąć listy delegatów na Walny Zjazd, którą ułożył Zarząd Związku. Na temat procedury mówiono około godziny. W czasie późniejszych obrad zaszło kilka niemiłych scen. Oto przemawiał Ważyk, powiewając sztandarem wolności słowa, niezależności pisarza itd. Krzyczał, że w poprzednim okresie łamano charaktery i pod groźbą wymuszano książki takie, o jakie chodziło. Na to z miejsca zawołał [Wojciech] Żukrowski, że to on, Ważyk, należał do czarnej sotni, łamał charaktery, groził i był specem od estetyki marksistowskiej i literatury partyjnej. Powstała wrzawa. Ważyk po chwili przyznał się, że popełniał błędy w okresie od 1949 do 1953 roku. Ale później przejrzał. Tę samokrytykę przyjęto ze śmiechem. Po Ważyku wskoczył na trybunę Żukrowski i jeszcze raz go atakował.

W czasie tego wystąpienia odezwał się z miejsca Jan Kott: „Ty swój wielki talent zmarnowałeś, pisząc bzdury socrealistyczne!”. „To twoja wina! — zawył Żukrowski. — To ty mnie na to namawiałeś!” Oto śliczny dialog, który tu wiernie notuję. [...] Wybory przyniosły zwycięstwo liście Zarządu, mimo że były także inne listy. Najwięcej głosów uzyskały Dąbrowska i Anna Kowalska. Pierwsza 180 głosów, druga 186 — na 200 głosujących. Przeszedł też, o dziwo!, Putrament. Co prawda jest on na dalekim miejscu, ale jednak przeszedł. Ja otrzymałem 140 głosów.

Warszawa, 27 września

Po południu zebranie w Związku Literatów poświęcone wydarzeniom politycznym. Miałem przemówienie, drugie z kolei, które wywarło wielkie wrażenie, przerywane oklaskami. Ogromny entuzjazm i uznanie całej sali. Wybrano mnie do komitetu redagującego rezolucję. Jej podstawą miało być moje przemówienie. Wszyscy odwoływali się do tego, co mówiłem. W każdym wystąpieniu były akcenty wrogie Piaseckiemu i jego grupie. Zabrał też głos [Zygmunt] Lichniak, który nie zgadzając się z atmosferą sali — oddał legitymację członka Związku.

Warszawa, 23 października

O wpół do czwartej podjechały po nas autem panie Markowska i Milska i razem z nimi na raptem wczoraj postanowione zebranie Warszawskiego Oddziału ZLP. Przed wejściem stało sporo aut bez szoferów – prywatne auta pisarzy. Zebranie tłumne, poprzychodziły nawet żony literatów. Ma się uchwalać rezolucję, deklarację okolicznościową czy coś takiego. Ścibor-Rylski odczytał projekt rezolucji – tekst wyjątkowo niefortunny, rodzaj adresu wiernopoddańczego do nowych władz partii. Od razu wstał Jastrun i zaprotestował przeciwko projektowi. „Ten projekt należy odrzucić jako niegodny pisarzy. Trzeba przedyskutować sprawę i ułożyć nowy tekst rezolucji”. Sala natychmiast okrzykami: „Jastrun! Jastrun!” powołała go do prezydium. Zaczęły padać nazwiska kandydatów do tej komisji, padło i moje. Wstałam prosząc, aby mnie skreślono, gdyż jestem w ogóle przeciw uchwaleniu rezolucji. „To są rekwizyty przebrzmiałego czasu, nikt nie ma powodu przypuszczać, że pisarze się nie solidaryzują ze zmianami, które nastąpiły, powinniśmy skończyć z tymi ciągłymi deklaracjami” etc. Mimo to wybrano mnie i niejako przynaglono do wzięcia udziału w tej komisji. Potem zaczęła się dyskusja taka burzliwa, że chwilami sala Związku robiła wrażenie domu obłąkanych. Były jednak i akcenty, o których trudno sobie wyobrazić, że to nie sen.

Bardzo piękne przemówienie Zawieyskiego – różne krzyki, bełkoty, kłótnie. Od czasu do czasu jakby posłowie z pola bitwy wpadają ten i ów z wiadomościami z zewnątrz. Jeden z takich komunikatów przyniósł... Grzegorz Lasota. Wbiegł na trybunę niby gladiator na arenę i oznajmił, że generał Witaszewski (nazwał go jakimś popularnym snadź, obelżywym przezwiskiem) został odwołany, a na jego miejsce wiceministrem Obrony Narodowej został Marian Spychalski (świeżo wypuszczony z więzienia). „Pikanterią tej wiadomości – dodał – jest, że zaproponował to... Rokossowski.” – „I że to mówi Lasota!” – krzyknęła jakaś dama ze środka sali. Wtedy właśnie dowiedziałam się, że to Lasota, bo zmienił się tak, że nigdy bym go nie poznała (no, a ze słów tym bardziej). Z niechlujnego, kudłatego wrzaskuna zrobił się ostrzyżony, czysty, kulturalnie wyglądający przystojny chłopak. A usłyszeć z ust Lasoty, tego istnego „oprycznika stalinizmu” słowa „groziła nam haniebna interwencja wojsk radzieckich” – to dla tego samego warto było pójść na zebranie.

W czasie, kiedyśmy układali rezolucję, zjawił się Putrament i ogłosił podobno, że był telefon Chruszczowa z Moskwy... przepraszający za zachowanie się w Warszawie i wyrażający zgodę ze stanem rzeczy, jaki wytworzył się w Polsce. Ostatnim „komunikatem z placu boju” były podane nie wiem już przez kogo wiadomości z Węgier. Węgry stanęły za Polską, w pełni solidaryzując się z tym, co się u nas dzieje. W Budapeszcie wielkie manifestacje, tłum opanował radiostację, domagają się zmian w rządzie i w KC, manifestacje odbywają się pod sztandarami węgierskim i polskim, złożono kwiaty pod pomnikiem Bema. Zebranie zakończyło się więc manifestacją na cześć Węgier. 

Warszawa, 24 października

Wielki dzień! W nocy powrócił Kardynał Wyszyński. Od razu uzyskaliśmy audiencję, wyznaczoną na 14.30. Szliśmy do głębi wzruszeni, mimo iż tego powrotu i wizyty oczekiwaliśmy z dnia na dzień, z godziny na godzinę. Idąc do Prymasa, wstąpiliśmy do kościoła św. Anny, aby podziękować Bogu za to, co się stało.

Ksiądz Prymas przyjął nas serdecznie, z uśmiechem i otwarciem ramion. Zabrałem głos pierwszy, witając ks. Prymasa, i zwięźle poinformowałem o naszej aktywności. Oświadczyłem też, że odcinamy się od PAX-u, co w naszej działalności jest sprawą zasadniczą. Ks. Prymas wyraził swą pełną zgodę na to, co zrobiliśmy dotąd, i udzielił nam swego błogosławieństwa. Następne spotkanie mamy mieć w niedzielę o piątej po południu. Na dziedzińcu przed pałacem zbierały się tłumy. Ksiądz Kardynał przemówił serdecznie i udzielił błogosławieństwa.

Warszawa, 29 października

Wielkie podniecenie i napięcie. ONZ obraduje nad sprawą Węgier. W Egipcie bombardowania i desanty. U nas młodzież się buntuje. Telefonowali z „Życia Warszawy” na skutek rozmów z Zarządem Głównym ZMP, że w Krakowie szykuje się wiec młodzieży akademickiej z „rozróbą polityczną” skierowaną przeciw Sowietom. Proszą, by tam pojechali Turowicz i Gołubiew. Proszą też, bym w razie wiecu na Politechnice Warszawskiej wystąpił także z „oliwą”. Delegacja z KUL-u żąda przyjazdu kogoś z Warszawy. Atmosfera jest tam rozogniona, spowodowana nienawiścią do PAX-u i do rektora. Ma tam pojechać Jacek Woźniakowski.

W takich oto warunkach o godzinie piątej po południu odbyło się otwarcie naszego Klubu. Przyszła moc ludzi, nie mogli się pomieścić w sali Związku Literatów.

Otwierałem zebranie i wygłosiłem krótkie przemówienie o założeniach ideowych naszego Klubu. Odczyt wygłosił Stomma. Mówił świetnie. Całość zebrania była poświęcona zagadnieniom gospodarczym, jako najważniejszym dla kraju. Stomma krytykował dawną ekonomikę, która nie liczyła się z rzeczywistością, trzymając się sztywnych i doktrynerskich zasad planowania. Niemożność społecznej kontroli gospodarki prowadziła kraj do ruiny. W tym samym duchu mówił Janusz Zabłocki, kładąc nacisk na zbiurokratyzowanie gospodarki narodowej.

Dyskusja była bardzo ciekawa, momentami pasjonująca. Zwłaszcza gorąco oklaskiwane było wystąpienie Bieńkowskiego „Cienia”. Dobrze także mówił pan Kozłowski z Towarzystwa Ekonomicznego, podkreślając, że dla naprawy gospodarki najważniejszym czynnikiem jest odrodzenie moralne narodu.

Warszawa, 5 listopada

Od rana na Zjeździe Literatów. Pierwszy głos miała Dąbrowska. Mówiła wspaniale i jej mowa wzbudziła entuzjazm. Wyjaśniała, dlaczego odwołano Zjazd, komentowała też wypadki tamtego okresu, przytaczając w zakończeniu pewien list, pisany przez kogoś, kto przebywa za granicą. Wiedzieliśmy, że to list Jerzego Stempowskiego.

Po Dąbrowskiej zabrałem głos ja. Mówiłem o swoim milczeniu, nawiązałem do chwili obecnej, podkreślając, że teraz sprawą najważniejszą jest odbudowanie zaufania do autorytetów, więc i do literatury. Omówiłem krytycznie miniony okres, który literaturze polskiej stawiał zadania zbyt wielkie, mylił jej cele i przesuwał ją w hierarchię innych dziedzin. Starałem się dowieść, że literatura nie jest wszechmocna, bo nie zdoła wszystkiego ogarnąć ani wytłumaczyć. Że zna ona dziedziny milczenia i takie dziedziny, wobec których nie znajduje słów. Wobec konfliktów współczesnego świata literatura staje bezradna. Nawoływałem do uskromnienia literatury, bo może wtedy odnajdziemy jej wielkość?

W zakończeniu zwróciłem się do pisarzy komunistów, przesyłając im słowa zrozumienia dla ich dramatu, przeżyć, dla których należy mieć szacunek. Nawoływałem, by uwierzyli w siebie i w literaturę. Przytoczyłem pewien przykład, który równoważył sceptycyzm co do skuteczności i wielkości literatury. W Berlinie, rok po rewolucji hitlerowskiej, gdy kupowałem jabłka, sprzedawczyni zawinęła mi je w torebkę zrobioną z kart Czarodziejskiej góry. Te sponiewierane karty najcudowniejszej książki, uprzednio spalonej na placu — były wstrząsającym przeżyciem, stały się nadzieją świata, pięknem, które w jakiś sposób zwyciężało brutalność i nieludzkość faszystowskiej rewolucji.

Moje przemówienie było przyjęte bardzo gorąco. Zbierałem przez cały czas Zjazdu wyrazy uznania.

Gorące i namiętne było wystąpienie [Wiktora] Woroszylskiego, który mówił o Węgrzech i bardzo ostro zaatakował Związek Radziecki.

Wręcz wstrząsające fakty podawał Kuśmierek. Mówił o naszej sytuacji wewnętrznej i o wrogości niższych ogniw aparatu partyjnego wobec Gomułki. W PGR-ach i Spółdzielniach Produkcyjnych odbywają się samosądy, dokonywane są rabunki na wielką skalę. To, co się dzieje, ma wyraz polityczny, wrogi wobec przemian, jakie zaszły od Października. Zjazd był pod wielkim wrażeniem tego przemówienia.

Warszawa, 30 listopada

Zebranie Funduszu Literatury w Związku. Przeglądaliśmy podania. Sama nędza. Zgłaszają się po stypendia i zasiłki ludzie chorzy, starzy — albo młodzi, debiutujący. I bardzo wielu grafomanów, wykolejeńców życiowych. Posiedzenie męczące, które trwało kilka godzin.

Warszawa, 25 stycznia

Po południu nadzwyczajne ogólne zebranie w Związku Literatów. Przewodniczył Andrzejewski, który bardzo taktownie nawoływał do spokoju i odpowiedzialności. W imieniu komisji zdawał sprawę z represji cenzury wobec czasopism i utworów literackich Ryszard Matuszewski. W dyskusji wyrażano protest przeciwko zamknięciu tygodnika „Po Prostu”. Uchwalono w tym względzie odpowiednią rezolucję, którą przesłać ma biuro do Komitetu Centralnego partii i do redakcji pism. Ponieważ nazajutrz ma się odbywać konferencja redaktorów pism z Gomułką, proszono Broszkiewicza, który ma uczestniczyć w tej konferencji, aby odczytał uchwałę protestującą przeciwko zamknięciu „Po Prostu”. Wybrano także delegację, która ma się udać do premiera i do Gomułki, aby przedstawić postulaty w związku z represjami cenzury. Uchwalono też odpowiednie materiały przesłać do Komisji Kultury i Sztuki w sejmie — za moim pośrednictwem.

Zebranie odbywało się w napiętej atmosferze, w czasie nowych manifestacji młodzieży na mieście.

Warszawa, 4 października

Po południu zebranie zarządu związku z przedstawicielami partii. Tego typu zebrania i rozmowy to cała niemiła historia, która kryje zamiar opanowania związku przez partię. Słonimski z wielką odwagą broni ostatnich bastionów demokracji i wolności. My, którzy jesteśmy z nim, mamy pełną świadomość, że musimy ulec dla materialnego dobra pisarzy. Na tym zebraniu omawialiśmy personalia, więc osobę przewodniczącego zjazdu (Jasienica), skład prezydium oraz skład poszczególnych komisji. Żegnaliśmy się po tym zebraniu z niejaką melancholią. Trzy lata trudnej pracy i trudnej walki. Dziś ustępujemy pod presją ekonomiczną. Ale moralne zwycięstwo jest przy nas.

Warszawa, 2 grudnia

Otwarcie zjazdu Związku Literatów, które odbyło się w Stowarzyszeniu Techników przy ulicy Czackiego, tam, gdzie trzy lata temu. Lecz ile się zmieniło od tego czasu! Ile upadło nadziei! Pojawienie się Słonimskiego, który otwierał zjazd, zostało przyjęte długotrwałymi oklaskami. Później lała się drętwa mowa z ust wicepremiera Jaroszewicza, później były wybory do różnych komisji, później sprawozdanie zarządu. Jako uzupełnienie do sprawozdania zabrał głos Maliniak, który rozwijał tezę uniezależnienia się związku od dotacji państwowych, co zostało z aplauzem przyjęte przez salę.
Drugie uzupełnienie do sprawozdania zarządu wygłosiła Anna Kowalska. Było to arcydzieło dowcipu i ciętej ironii pod adresem rządu. Chodziło o sprawy wydawnicze. W przemówieniu Anny Kowalskiej były takie oto dowcipne powiedzonka: „Każdy dobry rząd winien się starać o to, aby pomagać obywatelom, by byli uczciwi”. I drugie: „Jestem zwolenniczką świadomego macierzyństwa, ale nie w odniesieniu do literatury”. Przemówienie Anny Kowalskiej było często przerywane oklaskami. Liderzy partyjni byli, zdaje się, bardzo niezadowoleni.

Po południu trwający długie dwie godziny referat Żółkiewskiego, w którym główną tezą była obrona realizmu socjalistycznego.

Warszawa, 3 grudnia

Jak i wczoraj Zawieyski wstępuje po nas i jedziemy z nim na Zjazd (odbywa się w gmachu NOT na Czackiego, jak i pamiętny październikowy).

Dyskusja nad referatem Żółkiewskiego – a właściwie nad wszystkim.  Przed południem b. dobre przemówienie Voglera (z Krakowa) i olśniewająco dowcipne Kisielewskiego, zakończone wnioskiem: „Oddać zarząd Związku marksistom i niech im Pan Bóg da, żeby sobie z tym poradzili”.

Słonimski bardzo zirytowany tym jego zakończeniem, twierdzi, że to defetyzm i że nie należy rezygnować, skoro z nastrojów Zjazdu widać, że bezpartyjni osiągną większość w zarządzie.

Wbrew chęci usiłuję przychylić się do jego zdania. Okazał tyle charakteru i męstwa, wycierpiał tyle szykan zakończonych skandalem skonfiskowania jego książki (dwa tomy przedwojennych recenzji teatralnych), że trudno go opuścić w tych opresjach. Ale jestem bardzo perplexe.

Warszawa, 4 grudnia 

Przedwczoraj zakończył się w Warszawie Zjazd Literatów. Prezesem został Jarosław Iwaszkiewicz. Zastąpił krnąbrnego Słonimskiego. [...] Zjazd powitał wicepremier zajmujący się gospodarką, Piotr Jaroszewicz, co zapewne pisarze odebrali jako policzek. Powiedział, że nie zamierza dociekać, jakimi środkami pisarz osiąga to, że staje się ludziom bliski i potrzebny, że służy ich życiu i pracy, ich postępowej walce społecznej. Pisarze sami muszą wybierać tematy swych dzieł i... zaczął wyliczać tematy, które czekają na pióro pisarza, słowo poety, pasje satyryka. A więc przeżytki dnia wczorajszego – sobkostwo, cyniczne hasło „śmierć frajerom”, kradzież mienia społecznego, korupcja, łapownictwo, kołtuństwo, walka z gusłami i znachorami itd. 

Warszawa, 5–7 grudnia

Byłoby oczywiście rzeczą śmieszną, gdybyśmy dzisiaj mówili o sprawie Dziadów, nie rzucając jej na tło szersze. Ja bym drastycznie mógł powiedzieć, że jeśli ktoś przez 22 lata dostaje po gębie i nagle w 23. roku się obraził — to jest coś dziwnego.

29 lutego

Zgadzamy się w pełni z decyzją zdjęcia ze sceny Teatru Narodowego sztuki Dziady granej wg inscenizacji Dejmka, ponieważ niedopuszczalne jest, aby wykorzystywano naszą sztukę narodową dla ciemnych machinacji niektórych politykierów spod znaku „Wolna Europa”.

Nie pozwolimy, aby na zebraniach ZLP pod pretekstem dyskusji o sztuce Mickiewicza, atakowano linię naszej Partii.

Żądamy od naszych Władz Partyjnych i administracyjnych przykładnego rozliczenia się ze studentami i ich duchowymi przywódcami zakłócającymi porządek w mieście.

Warszawa, 5 marca

Głęboko oburzeni z powodu postawy zajętej przez niektórych członków warszawskiego Oddziału ZLP na nadzwyczajnym zebraniu [29 lutego] plenarnym Oddziału, odsłaniającej oblicze moralne i polityczne rzekomych obrońców zagrożonych swobód demokratycznych w Polsce Ludowej, w istocie wichrzycieli politycznych oraz inspiratorów zwykłych rozróbek i burd ulicznych, stanowczo protestujemy przeciwko przynależności takich ludzi do Związku Literatów Polskich oraz zaliczaniu ich do grona twórców kultury narodowej. [...] Paweł Jasienica — dezerter z wojska polskiego, prawa ręka bandy, wsławiony w latach 1944-1948 licznymi mordami spokojnych obywateli Białostocczyzny. Dla takich ludzi nie powinno być miejsca nie tylko w szeregach Związku, ale również wśród wolnych obywateli narodu, którzy wybaczyli winy przeciw sobie popełnione, a mimo to zostali haniebnie oszukani. [...] Domagamy się wydalenia Pawła Jasienicy oraz jemu podobnych ze Związku Literatów Polskich oraz wyciągnięcia wobec nich jak najdalej idących konsekwencji.

Białystok, 13 marca

O intencjach organizatorów zebrania Warszawskiego Oddziału Związku Literatów Polskich [29 lutego] świadczy nie tyle i nie tylko podjęta tam rezolucja, lecz przede wszystkim przebieg tego zebrania, treść szeregu przemówień, jakie tam wygłoszono. Inspiratorom zwołania nadzwyczajnego zebrania pisarzy stolicy nie chodziło bynajmniej o uzyskanie wyjaśnień w sprawie zdjęcia Dziadów. Chodziło im o zorganizowanie demonstracji pisarzy, o rozpalenie atmosfery podniecenia i niepokoju i przeniesienie jej poza środowisko pisarzy. Chodziło im o rozpalenie walki skierowanej przeciwko kierownictwu naszej partii, przeciw rządowi, przeciw władzy ludowej. Te swoje reakcyjne cele zasłonili oszukańczym hasłem obrony kultury narodowej.

Warszawa, 19 marca

Niniejszym oświadczam, że swoje przemówienie na nadzwyczajnym walnym zebraniu oddziału warszawskiego ZLP w dniu 29 lutego b.r. uważam za nieudane, nieskuteczne, a zatem politycznie szkodliwe.

Przemówienia tego nie napisałem zawczasu, po pierwsze dlatego, że miało być repliką na wrogie przemówienia, wygłoszone poprzednio przez opozycję, po drugie zaś, ponieważ nigdy nie mówię „z papierka”. Ale na powyższym zebraniu powstał nastrój tak wrogi wobec pozycji partii, że większości przemówień nie słyszałem, nie mogłem usiedzieć w sali, bojąc się, że nerwowo nie wytrzymam i nie potrafię na koniec niczego powiedzieć. Gdy zabrałem głos, wiedziałem, że repliki atakującym politykę partii już niczego nie dadzą, starałem się już tylko przeciągnąć na rzecz partyjnej rezolucji pewną ilość głosów. Wydało mi się, że można będzie to osiągnąć przez użycie najważniejszego, istotnego argumentu politycznego: o słuszności generalnej linii politycznej tow. Gomułki. Aby do świadomości rozhisteryzowanej sali dotarł ten argument, użyłem prostego chwytu retorycznego, mówiąc o drobnych, codziennych wadach charakteru tow. Gomułki. Gdybym mówił o nim w tonie podniosłym, nikt by nie zareagował na końcowy argument polityczny. Nie przypominam sobie, żebym użył zwrotu „facet”, użyłem natomiast słowa „człowiek”. Nie poprawiałem stenogramu swego przemówienia, ponieważ do tego zebrania nie potrafię wrócić, nie czytałem niczyich na nim przemówień, wszystko to jest dla mnie zbyt bolesne. Natomiast wiem, że stenografowie na nim popełniali błędy, omijali pewne rzeczy, np. oświadczenie Olchy. Być może i w moim przemówieniu dopuścili się drobnych błędów.

[...]

Także i druga część mego przemówienia — jak sobie ją przypominam — była nieudana i nieprzyjemna. Próbowałem prosić zdecydowanych wrogów naszej polityki o kredyt zaufania, powoływałem się na ewentualne rokowania z władzami. Być może zyskałem w ten sposób 20-30 dodatkowych głosów, ale nawet w razie zwycięstwa naszej rezolucji, byłaby to chyba za duża cena jak na poniżanie się moje — bądź co bądź sekretarza organizacji partyjnej wobec wrogiej większości sali.

W pewnej mierze tłumaczę sam sobie ogromnym napięciem nerwowym, w którym przebywałem. Przed zebraniem tyle razy uprzedzano nas o kolosalnym znaczeniu politycznym wyniku zebrania, że widząc fatalną sytuację na sali, szukałem rozpaczliwie jakiegoś wyjścia, które by mogło odmienić niedobry dla nas wynik głosowania. Nie udało mi się tego dokonać, w dodatku dopuściłem się naruszenia autorytetu partii i tow. Gomułki.

Mam pełną świadomość tego i gotów jestem ponieść wszystkie konsekwencje, które kierownictwo partii uzna za właściwe.

Warszawa, 10 kwietnia

Wczoraj był pogrzeb Słonimskiego, kościół św. Krzyża nabity tłumem, śpiewali „Boże, coś Polskę”, potem pochówek w Laskach, gdzie leży jego żona. Przyszli ludzie najrozmaitsi: „opozycja”, katolicy, marksiści, dawni i obecni. Uczucia miałem mieszane: z jednej strony dobrze, że była taka manifestacja wolna i swobodna, z drugiej jednak nasuwało się pytanie, co łączy tych wszystkich ludzi (bezradnych w istocie i zagubionych), jaki to autorytet właściwie żegnano. Walczył o różne rzeczy: o pacyfizm (bez sensu – przed Hitlerem), o racjonalizm dość prymitywny, niby o „socjalizm”. Miał swoją piękną kartę przed samą wojną, był odważny, walczył. Ale potem – czort wie co. Trochę komunizował, siedział w UNESCO z łaski Polski Ludowej, kiedy wrócił do kraju, mocno był niejasny. Dopiero po Październiku zaczął być „heroldem wolności”, ale jako prezes Związku Literatów (1956–1959) zawalił masę spraw przez brak orientacji oraz załatwianie własnych interesów. […] Bóg z nim, ale nie bardzo rozumiem, co to za prorok dla tej zebranej tam różnorakiej inteligenckiej rzeszy, która przeważnie już nie pamięta, co on właściwie robił? A może różnorodność jego osoby przyciąga ludzką rozmaitość? […]

Wisiał piękny nekrolog ręcznie napisany, bo inne cenzura pokastrowała. No cóż, była w tym wszystkim jakaś nostalgia za wolnością, a u starszych – tęsknota do dawnych czasów. Wreszcie człowiek utalentowany, zostanie po nim luka. Podobno Iwaszkiewicz chciał w Laskach przemawiać, już sięgał po kartkę (ten to ma tupet!), a tu ksiądz powiedział, że na życzenie zmarłego przemówień nie będzie. Dobre. 

Warszawa, 9 lipca

Wybory do zarządu warszawskiego ZLP. Od czwartej po południu do 11.00 w nocy. Nie było żadnych incydentów, z wyjątkiem okrzyku Żernickiego przeciw przedstawicielowi wydawnictw, plotącemu przy pomocy mowy-trawy głupstwa i slogany.

Ten sam poeta doszedł do mnie podczas przerwy i całował mi — ku memu osłupieniu — ręce.

Pisał jakiś czas temu o mojej poezji (w piśmie „Poezja”), ale Drozdowski (redaktor) ocenzurował tę wypowiedź, żeby nie było „za pięknie” i „za prawdziwie” ([...] wiersze z Gorącego popiołu).

Warszawa, 6 maja

Mówiłem tu 12 lat temu o kneblu cenzury. Potem przestałem mówić, bo wszyscy mieli dość mego pesymizmu. Zdecydowałem się zabrać głos, bo zaistniały fakty, które nawet mnie, pesymistę, zaczęły nastrajać optymistycznie. […]

Został zrealizowany postulat Jerzego Putramenta, który w felietonie w 1969 roku napisał, że malkontenci niezadowoleni z cenzury i cyklu wydawniczego mogą założyć sobie własne wydawnictwo.

Warszawa, 4 maja

W grudniu 1980, w atmosferze solidarnościowego powstania narodowego, Jan [Szczepański] został wybrany na prezesa Związku Literatów Polskich. Trzeba było go długo przekonywać, by się zgodził na kandydowanie, bo twierdził, że się nie nadaje na funkcje publiczne. Jego wybór był wydarzeniem wspaniałym: prezesem literatów został wybitny pisarz, który obowiązki obywatelskie stawiał przed ambicjami literackimi. [...]

Po wyborze [...] oznajmił nam, że musi się wycofać z udziału w kierownictwie naszego zespołu, ponieważ uczestniczenie w działaniach jednoznacznie sprzecznych z obowiązującymi w państwie prawami, działaniach niewątpliwie „zmierzających do zmiany ustroju” i „godzących w sojusze” byłoby z jego strony, jako prezesa organizacji reprezentującej całą społeczność pisarską, nielojalne wobec kolegów. Przyjąłem to ze zrozumieniem.

Warszawa, grudzień

[datowanie przybliżone]