Ministerstwo Robót Publicznych w porozumieniu z Departamentem Spraw Morskich [Ministerstwa Spraw Wojskowych] deleguje Pana do Gdańska dla zbadania warunków rozszerzenia portu morskiego. [...]

Przy tej sposobności zbada Pan możliwość założenia portu morskiego na lewym brzegu Wisły w województwie pomorskiem (w Tczewie, ewentualnie w Gniewie).

Warszawa, 25 marca

W myśl traktatu pokojowego Polska jest uprawniona do używania portu. Nie jest wykluczone, że w razie dalszego oporu robotników portowych port gdański zostanie przyznany Polsce w najbliższych naradach w Paryżu.

Gdańsk, 26 lipca

Wczoraj, około godz. 6.00 po południu, bandy robotników niemieckich rozpoczęły napadać na oficerów i żołnierzy polskich i angielskich na ulicach. Około godz. 10.00 wieczorem, gdy wyruszać miał pociąg z Gdańska do Warszawy, tłum niemiecki usiłował zdobyć komendanturę polską na dworcu, ale został przez kilku żołnierzy angielskich, grożących użyciem broni palnej, odparty. Innej gromadzie robotników niemieckich udało się wtargnąć na peron. Zaczęto wywłóczyć z pociągu warszawskiego oficerów i żołnierzy polskich. Jeden oficer i jeden żołnierz odnieśli rany ciężkie od noży, trzej inni są wprawdzie lżej pobici i poranieni, ale stan ich był taki, że musiano ich także przenieść do lazaretu. [...] Napad uważać należy za zemstę robotników niemieckich, którzy jak wiadomo, odmówili wyładowania amunicji. [...] Podczas rozruchów raniono także dwóch żołnierzy angielskich.

Gdańsk, 30 lipca 

„Kurier” utrzymuje, że budowa portu w Gdyni utknęła na martwym punkcie nie tylko dla ogromnych kosztów, lecz także skutkiem polityki ministra, pana Narutowicza, który nie chce „draźnić” Gdańska.

Poznań, 8 września

Z chwilą objęcia przez nas Pomorza, sprawy morskie były u wszystkich na ustach, ale nie chciałbym być złośliwym, że więcej myślano o wynikających stąd przyjemnościach niż o morzu, jako otwartej drodze w świat szeroki, niczem nieskrępowanej i o własnej marynarce handlowej. Zaczęto od kupowania terenów pod budowę kurortu morskiego, zawiązało się towarzystwo kąpielowe, na gwałt budowano wille, dla celów czysto spekulacyjnych, marynarką nikt sobie nie zaprzątał głowy.

Poznań, 18 marca

Tutejsza wioska powoli zaludnia się Polakami. [...]

2 maja wystawiła gmina pierwszy w tutejszej wiosce Krzyż. Umieszczono go w ogrodzie osadnika Warczaka.
Przy obchozie Konstytuji 3 Maja dała tutejsza ludność polska dowody, że nie zamarł w niej jeszcze duch polski. Na program uroczystości złożyły się deklamacje dziatwy szkolnej i śpiewy oraz dwie sztuki teatralne członków Towarzystwa Czytelni Ludowych. Wieczorek wypadł okazale.

W dniu 3 maja urządzono pochód przez wioskę. Na czele jechało dziesięciu jeźdźców z chorągwią, później kroczyły dzieci szkolne, a koniec stanowiło także czterech jeźdźców.

Ogółem jest w tutejszej szkole 38 dzieci. Dzieci ewangelickich jest 12, a katolickich 26.

Kobyle, czerwiec 1926

Długo się siliłem na wyszukanie odpowiedniego wyrazu dla Gdyni. Sądzę, że „Polska Kalifornia” będzie określeniem niezłym. Bo też życie tutejsze i ludzie tutaj na stałe osiadli jako żywo przypominają pierwszych osiedleńców znad brzegu Oceanu Spokojnego. Pieniądze leżą tu na ulicy. Trzeba tylko trochę przedsiębiorczości. Kaszubi porobili kolosalne majątki na swych piaskach, a jednak klną i wyzywają, że ich Polska oszukała. Taki jegomość dostaje na przykład za 10 mórg piasku nadbrzeżnego 176 tysięcy zł w gotówce i mówi, że to mało. Jedyną rzeczą, która nie jest zakrojona na miarę Kalifornii amerykańskiej, jest budowa portu. Ciągnie się i ciągnie, a końca nie widać.

Gdańsk, 7 września

Wszędzie huk, stuk, łoskot, gwar od codziennie prowadzonych robót budowlanych i innych. Piasków i kurzu też jeszcze wbród, bo bruków i chodników mało, nawet na Starowiejskiej i tak ruchliwej, jak Świętojańska! A przecież nie wszyscy są elitą, którą stać na luksusowe ceny samochodów. Cztery piąte lub dziewięć dziesiątych ludności brnie pieszo, czasem trochę skacząc przez różne przeszkody, choć niestety, nie ma za te stepplechases'y żadnych nagród! Ale trudno, nie od razu i Kraków zbudowano.

A plaża, a goście kąpielowi i całe roje majad, niwot, rusałek, wodnic, syren i jak tam jeszcze – o całej skali kształtów od wiotkich, smukłych, [...] aż do beczkowato-bombiastych form, co do właścicielek, których zachodzi obawa, by się nie potopiły – ale w słońcu! Tak są znakomicie odżywione. Kostjumy tych bogiń – znów cała gama barw, kształtów i rozmiarów, od normalnych, aż do prawie listków figowych. Amatorzy pięknych kształtów mogą się do syta ich napatrzeć, upoić swe oczy i zmysły. Często te urocze syreny, idąc do lub od kąpieli w swych rozwianych [...] płaszczach nawet na odległości kilometrowe, dozwalają łaskawie w swej boskiej nagości oglądać nam cztery piąte do dziewięciu dziesiątych swych kształtów. I to pomyśleć, ot tak, tylko z wielkiej łaskawości dla nas mężczyzn! [...] Słowem swoboda i raj modno-ziemny!

Gdynia, 25 lipca 

Z powodu częstego zaczepiania mnie przez różne pisma i osoby, jakoby w moim lokalu panowały niezdrowe stosunki i szerzyła się niemoralność itd., likwiduję z dniem dzisiejszym restaurację, zaś pisma i osoby, które podkopywały moją dobrą opinję będę ścigał sądownie. Detaliczną sprzedaż wódek będę prowadził nadal, jak do tej pory.

Gdynia, 13 września

Szanownej Publiczności miasta Gdyni i okolicy podaję do łaskawej wiadomości, że z powodu zlikwidowania restauracji mego męża otwieram w najbliższych dniach na szeroką skalę dom towarowy, o którego otwarciu w następnych dniach nie omieszkam w tem samem piśmie Szanownej Publiczności donieść.

Gdynia, 13 września 

1300 zabudowań [...] portowych, 320 ha wód wewnątrzportowych, 10 km betonowych nadbrzeży, 150 km portowych torów kolejowych, 2,5 km nowoczesnych falochronów, licząca setki tysięcy metrów kubatura magazynów i budynków, kilkadziesiąt dźwigów, kilkanaście monumentalnych gmachów, służących potrzebom żeglarstwa polskiego, 42 regularne linje morskie, idący w setki ton miesięcznie przeładunek...

W roku 1920 wioska rybacka, w roku 1924 embrion przyszłego portu, w roku 1926 dalekie jeszcze do ukończenia dzieło, w roku 1933 wysuwający się na czoło port Bałtyku. [...]

– TO GDYNIA.

Poznań, 8 grudnia 

Na 1 stycznia 1938 roku zarejestrowano w Gdyni 618 samochodów, w tym 270 osobowych i 102 taksówek. Liczba samochodów w Gdyni wzrasta powoli. Na 10.000 mieszkańców wypada 54 samochody. Aczkolwiek wypada to więcej jak w Warszawie (Warszawa ma 50 samochodów na 10 tysięcy mieszkańców) stan ten jednak jak na ruchliwe portowe miasto jest za mały.

Rowerów w Gdyni zarejestrowano 9 tys. sztuk.

Gdynia, 10 marca

W mar­cu 1942 mój oj­ciec odmówił przy­ję­cia trze­ciej gru­py na­ro­do­wo­ścio­wej.

29 ma­ja oko­ło 20.00 przy­szedł do nas ge­sta­po­wiec, miał ze so­bą dwie ta­blicz­ki z ja­ki­miś nu­me­ra­mi, jed­ną za­wie­sił na pło­cie, dru­gą na wo­zie sto­ją­cym na podwórzu. Wszedł do do­mu, przy­wi­tał się z ta­tą i po­wie­dział: „Od tej chwi­li jeste­ście wywłaszczeni. Nie ma­cie już nic. Pro­szę się przy­go­to­wać, za­bio­rę was ze so­bą. Każ­da oso­ba mo­że wziąć 12 ki­lo”. Nikt te­go nie wa­żył. Mo­ja ma­ma każ­de­mu z nas wło­ży­ła do wor­ka tro­chę chle­ba, sło­ni­ny, my­dła, pro­szku, ja­kąś odzież. Wzię­li­śmy też pierzy­ny. Ten ge­sta­po­wiec nie był zły. Jak przy­szedł po raz dru­gi, oko­ło 23.00, już by­li­śmy spa­ko­wa­ni. A on się zdzi­wił: „To wy tu je­szcze je­ste­ście? No to mu­szę z wa­mi je­chać”.

Bo du­żo z tych lu­dzi, co mie­li być wy­wie­zie­ni, po­u­cie­ka­ło.

Za­ła­do­wa­li nas do po­cią­gu i wy­wie­źli ca­łą ro­dzi­nę — ro­dzi­ców wraz z sze­ścior­giem dzie­ci — do obo­zu w Po­tu­li­cach. Kiedy weszli­śmy do obo­zo­we­go ba­ra­ku, gdzie wy­dzie­lo­no nam ka­wa­łek podło­gi za­sła­nej sło­mą, ma­ma za­wo­ła­ła: „Boże, jak my tu wy­trzy­ma­my do ju­tra!”. By­li­śmy tam uwię­zie­ni pra­wie trzy la­ta.

Stara Kiszewa, 29 maja

By­łem kil­ka­krot­nie wzy­wa­ny na roz­mo­wy i do­sta­łem w pra­cy do wy­peł­nie­nia for­mu­larz o przy­ję­ciu vol­ksli­sty. Po odmowie zosta­łem we­zwa­ny do urzę­du [...]. Nie­zna­ny ese­sman wy­gło­sił prze­mówie­nie o war­to­ściach, ja­kie ma­my otrzy­mać, i pro­sił, aby ci, którzy chcą przy­jąć trze­cią gru­pę, we­szli na podwyż­sze­nie. Tyl­ko pa­rę star­szych osób to uczy­ni­ło. Wte­dy ów ese­sman się roz­gnie­wał i rzu­cał sło­wa­mi, które nie są w ogóle do po­wtórze­nia, i wo­łał: „Precz z wami, Po­la­ka­mi, na Księ­życ”. [...]

Cią­gle próbo­wa­no do nas, Po­la­ków, pod­cho­dzić, aby­śmy przy­ję­li tę trze­cią [volks]li­stę [...].

[...] znów we­zwa­nie, sta­wien­nic­two obo­wiąz­ko­we do Ko­ście­rzy­ny, dwo­rzec, pią­ta ra­no, 14 sierp­nia 1942. By­ła nas grupa Polaków, oko­ło 70 osób, do po­cią­gu przez Gdańsk. W Gdy­ni do­łą­czy­ła dru­ga gru­pa i w go­dzi­nach wie­czor­nych by­li­śmy w Berlinie. Tak, że na dru­gi dzień by­ło nas w tym obo­zie, ta­kim przej­ścio­wym, oko­ło 400 osób: z Byd­go­szczy, To­ru­nia, Starogar­du, Choj­nic, pra­wie z ca­łe­go Po­mo­rza. Tam by­li­śmy trzy dni, dru­gie­go dnia by­ła zbiór­ka, imien­nie spraw­dza­li i później uświa­da­mia­li, kto jest oby­wa­te­lem nie­miec­kim. O ile ta­ki jest [obywatelem niemieckim], to proszę wy­stą­pić, a kto chce przyjąć [obywatelstwo], pro­szę, ma szan­sę to uczy­nić. Wy­stą­pi­ło tyl­ko dwo­je lu­dzi. Nazajutrz by­ła znów zbiór­ka, po­li­czy­li i po dwóch go­dzi­nach sta­nia nad­je­cha­ły sa­mo­cho­dy i za­wio­zły na dwo­rzec. Tam zała­do­wa­li nas do wa­go­nów to­wa­ro­wych i ruszyliśmy w nie­zna­ne [na roboty do Francji].

Wilcze Błota, 14 sierpnia

Przed woj­ną ko­ściół w Ko­na­rzy­nach już był na ze­wnątrz wy­koń­czo­ny, ale w środ­ku je­szcze by­ło pu­sto, nie by­ło podło­gi, tyl­ko pia­sek. Naj­pierw Niem­cy za­bie­ra­li kro­wy od go­spo­da­rzy i pę­dzi­li do ko­ścio­ła. Drzwi i okien nie by­ło. Wie­ża by­ła, ko­pu­ła błyszcza­ła w słoń­cu i krzyż ze zło­tej bla­chy. Bar­dzo ład­ny był ko­ściół. Po­tem kro­wy wy­pę­dzi­li, a za­czę­li wpę­dzać lu­dzi.

[Przed opu­szcze­niem Ko­na­rzyn] Niem­cy je­szcze chcie­li się ze­mścić. Oba­wia­li się, że Ro­sja­nie bę­dą ich ob­ser­wo­wać z wie­ży ko­ściel­nej. Chcie­li naj­pierw zbu­rzyć wie­żę, ale to im się nie uda­ło, nie wy­bu­chło. Ostrze­gli wszy­st­kich, że zburzą ko­ściół, że ma­my po­ło­żyć się na zie­mi, bo mo­gą szy­by wy­le­cieć w do­mu. To by­ło 6 mar­ca 1945. Wy­buch był ogrom­ny. Szy­by z okien powy­la­ty­wa­ły. Jak uci­chło, to­śmy wy­szli. Jed­na wiel­ka chmu­ra dy­mu i ko­ściół w gru­zach. To by­ło okrop­ne prze­ży­cie. Ty­le wysił­ku przed woj­ną — kwe­sty, zbie­ra­nie pie­nię­dzy, proś­by wy­sy­ła­ne po ca­łej Pol­sce... Tyle wy­sił­ku, bo lud­ność ubo­ga... Tyl­ko fun­da­men­ty z ka­mie­ni zo­sta­ły.

A Niem­cy do­ko­na­li swe­go i ucie­kli.

Konarzyny, 6 marca

Ja, ni­żej pod­pi­sa­ny pro­szę uprzej­mie Urząd Re­pa­tria­cyj­ny w Ko­ście­rzy­nie o przy­zna­nie mnie [na własność] 3,5-hektaro­we­go gospodar­stwa po Niem­cu Neu­bau­er Wi­lhel­mie w No­wych Po­la­szkach z nast[ępu­ją­cych] po­wo­dów:

Ja, uro­dzo­ny 11 stycz­nia 1902 w Olpu­chu pow. Ko­ście­rzy­na, je­stem mę­czen­ni­kiem wraz z mo­ją ro­dzi­ną, po­nie­waż Niem­cy po zwol­nie­niu mnie z nie­wo­li wy­gna­li mnie na ro­bo­ty w głąb, a mo­ją ro­dzi­nę nad Bug. Oj­ca mo­jej żo­ny zamordo­wa­li, a mnie ja­ko gor­li­we­go Po­la­ka po­szu­ki­wa­li, chcąc mnie też za­mor­do­wać. Wszy­st­ko, co po­sia­da­łem, mnie zrabo­wa­li, a gdy w mar­cu 1945 roku wróci­łem do do­mu, nie za­sta­łem nic z mo­je­go mie­nia. Wten­czas, nie ma­jąc innego wyj­ścia, zwróci­łem się do Za­rzą­du Gmin­ne­go w Sta­rej Ki­sze­wie o przy­zna­nie mnie go­spo­dar­stwa po Niem­cu, co też zro­bio­no i przy­zna­no mnie 3,5-hek­ta­ro­we gospo­dar­stwo po Niem­cu Neu­bau­er Wi­lhel­mie w No­wych Po­la­szkach, gdzie od te­go cza­su su­mien­nie i wzo­ro­wo go­spo­da­rzę i wy­wią­zu­ję się z mo­ich obo­wiąz­ków i chciał­bym da­lej pra­co­wać szcze­rze i su­mien­nie dla do­bra Pań­stwa i ro­dzi­ny.

Nadmie­niam, że je­stem Po­la­kiem nie ein­deu­to­ro­wa­nym [prawdopodobnie błąd, chodziło raczej o słowo ‘eindeutschowany’, czyli zniemczony — przyp. red.]. Mam dwo­je dzie­ci: Jan, lat 17 i Pa­weł, lat 15. Wo­bec te­go pro­szę jeszcze raz o przy­chyl­ne za­ła­twie­nie me­go wnio­sku i przy­zna­nie mnie te­go go­spo­dar­stwa.

No­we Po­la­szki, 22 sierp­nia

Ja, Jo­sef Brzo­skow­ski, uro­dzo­ny 12 gru­dnia 1920 w Ju­szkach pow. Ko­ście­rzy­na, pro­szę Urząd Re­pe­ra­cyj­ny [sic!] o przydzielenie go­spo­dar­stwa rol­ne­go po Niem­cu Hel­mu­cie Korf­fie z Wil­cze­go Bło­ta w ob­sza­rze 17 ha na wła­sność.

Mo­je uza­sa­dnie­nie:

Pra­cu­ję na tym go­spo­dar­stwie od 1941 ro­ku. Ja­ko Po­lak prze­ży­wa­łem róż­ne prze­śla­do­wa­nia pod­czas woj­ny. Nie­miec, u którego pra­co­wa­łem na tym go­spo­dar­stwie, był za­cię­ty ha­ka­ta i ese­sman. Jak sta­now­czo od­po­wie­dzia­łem, że jestem i pozosta­nę Po­la­kiem, to zbił mnie do nie­przy­tom­no­ści tak, że to kle­pi­sko i to podwórze jest skro­pio­ne mo­ją krwią. Mu­sia­łem pra­co­wać po­nad ludz­kie si­ły tak, że je­stem i na zdro­wiu uszko­dzo­ny. Te­raz, kie­dy wy­bi­ła go­dzi­na spra­wie­dli­wo­ści, to Za­rząd Gmin­ny Sta­rej Ki­sze­wy przy­dzie­lił mnie to go­spo­dar­stwo i obe­cnie sta­ram się to gospodarstwo jak naj­le­piej upra­wiać. Nadmieniam, że oj­ciec mój w tej sa­mej miej­sco­wo­ści po­sia­da oko­ło 36 mórg ziemi, a do utrzy­ma­nia jest [wiele] osób, bo 12 dzie­ci, więc trud­no jest z ta­ką ro­dzi­ną na tak ma­łym go­spo­dar­stwie się utrzy­mać i ja ja­ko syn naj­star­szy wzią­łem część z rodzeń­stwa do sie­bie, aby Ro­dzi­com do­po­móc. Na tej dro­dze pro­szę Urząd Re­pe­ra­cyj­ny, aby mo­ją proś­bę uwzglę­dnił.

[dopisek sołtysa:] Po­świad­czam, że Jo­sef Brzo­skow­ski z Wil­cze­go Bło­ta jest do­brym Po­la­kiem, że do żad­nych grup niemieckich nie na­le­żał. Jest do­brym, pra­co­wi­tym czło­wie­kiem, do­brym rol­ni­kiem. Sta­ra się o jak naj­lep­sze prowadzenie te­go go­spo­dar­stwa. Go­spo­dar­stwo jest w naj­lep­szym sta­nie i za­słu­gu­je, aby go przy­dzie­lo­no Brzoskowskie­mu na wła­sność.

(—) Sołtys

Wil­cze Bło­ta, 30 wrze­śnia

Ja, ni­żej pod­pi­sa­na Ma­rian­na Na­rloch, Wdzy­dze, po­czta Olpuch, pow. Ko­ście­rzy­na, pro­szę bar­dzo uprzej­mie o przydzie­le­nie mnie go­spo­dar­stwa po­nie­miec­kie­go po Niem­cu Adolf Schwon­ke w No­wych Po­la­szkach, na którym jest ja­ko opie­kun, czy­li admi­ni­stra­tor Fran­ci­szek Szram­ka, ob­szar wy­no­si oko­ło 140 mórg. Mam ro­dzi­nę z 14 osób, w tym 10 dzie­ci we wie­ku od 1 do 18 lat, po­sia­dam wła­sny in­wen­tarz, ja­ko to 2 ko­nie ro­bo­cze, 3 kro­wy, 3 owce i 2 ma­cior­ki oraz drób i je­stem w sta­nie to 140-mor­go­we go­spo­dar­stwo do­brze obro­bić i wszel­kim wy­ma­ga­niom go­spo­dar­czym podo­łać.

Mo­je go­spo­dar­stwo w Wdzy­dzach, oko­ło 95 ha, od­da­łam dnia 26 lip­ca 1945 na rę­ce Skar­bu Pań­stwa, w za­mian za to pro­szę o rów­no­war­to­ścio­we go­spo­dar­stwo po­nie­miec­kie w po­wie­cie ko­ścier­skim, a że to go­spo­dar­stwo po Niem­cu Adolf Szwon­ke w No­wych Po­la­szkach uwa­żam za spo­sob­ne, dla­te­go pro­szę uprzej­mie o przy­dział te­goż.

Nadmie­niam, że je­stem Po­lką bez żad­nej gru­py nie­miec­kiej, tak sa­mo i mój mąż, i ro­dzi­na po­mi­mo gróźb i drę­czeń hitlerowskich po­zo­sta­li­śmy Po­la­ka­mi. Mój mąż sie­dział 1 rok w wię­zie­niu, a ja 6 mie­się­cy, i w mar­cu 1944 zo­sta­li­śmy wywłaszcze­ni z na­sze­go go­spo­dar­stwa i zmu­sze­ni na szar­wark u Niem­ca pra­co­wać, cier­pie­li­śmy bar­dzo.

Wdzy­dze, 30 paź­dzier­ni­ka

Ni­niej­szym pod­pi­sa­ny pro­szę uprzej­mie Urząd Re­pa­tria­cjal­ny [sic!] w Ko­ście­rzy­nie o przy­dzie­le­nie mi go­spo­dar­stwa po byłym Niem­cu Al­bert Bartsch z na­stę­pu­ją­cych po­wo­dów:

Ja, Pe­pliń­ski Jan uro­dzo­ny 24 stycz­nia 1901, Po­lak, z za­wo­du rol­nik, żo­na­ty. Ro­dzi­na skła­da się z 6 osób. Posiadałem wła­sne go­spo­dar­stwo o ob­sza­rze 18,39 ha w Olpu­chu, pow. Ko­ście­rzy­na. Dnia 15 paź­dzier­ni­ka 1945 zdałem to go­spo­dar­stwo wraz z bu­dyn­ka­mi na rzecz Skar­bu Pań­stwa. Nadmie­niam, że do dnia dzi­siej­sze­go zarządzam go­spo­dar­stwem po Niem­cu Otto Gellman [nie­czy­tel­ne] No­we Po­la­szki o wiel­ko­ści 27 ha.

Wo­bec te­go, że go­spo­dar­stwo, którym za­rzą­dzam, prze­kra­cza ekwi­wa­lent zda­ne­go wła­sne­go go­spo­dar­stwa, pro­szę uprzej­mie o przy­zna­nie mi go­spo­dar­stwa po Niem­cu Al­bert Bartcz 23 ha, które się rów­na ekwi­wa­len­to­wi zda­ne­go gospo­dar­stwa.

No­we Po­la­szki, 14 li­sto­pa­da

Sta­cja Zble­wo. Sta­je­my. Wy­sia­dam, a tu pu­st­ki, ni­ko­go. Bio­rę mo­je dwie wa­liz­ki i woj­sko­wy wo­rek i — kie­ru­nek dom.

Przy­cho­dzę z dwor­ca do szo­sy na Sta­rą Ki­sze­wę, cięż­ko no­sić ty­le ba­ga­żu, cze­kam pa­rę mi­nut i je­dzie wóz w tym kierun­ku, pro­szę, czy by mnie nie za­brał. Po ty­lu la­tach ja­dę ta­kim po­śpie­sznym po­ja­zdem, sła­by ko­nik, ale posuwamy się na­przód, tro­chę roz­mo­wy, ale tak wszy­st­ko po ci­chu, je­szcze jest tu woj­sko so­wiec­kie...

[...] po­la na wprost dro­gi roz­mo­kłe, tro­chę śnie­gu i już wi­dać za­bu­do­wa­nia, po­la ro­dzin­ne, ja­kie da­ły mi pierw­szy chleb, które­go mi w świe­cie nie­raz bra­ko­wa­ło. Co­raz bli­żej do­mu czu­ję, że le­cę jak ptak, nie ty­kam zie­mi i już zachodzę od ty­łu, nikt się nie spodzie­wa, że wra­cam. Wszy­st­ko w czło­wie­ku jest od­prę­żo­ne, ta­kie uczu­cie, że je­stem w kraju, do­mu, ro­dzi­nie. Jak za­pu­kać do drzwi, zu­peł­na ci­sza, prze­cież oni tu ży­ją.

Wcho­dzę do mie­szka­nia, po­zdra­wiam... Ich uści­ski, łzy ra­do­ści po ty­lu la­tach i tu też za­ra­zem sło­wa smut­ku, ja­kie mi mówią o cho­ro­bie bra­ta Józe­fa, cięż­ki stan, który prze­ży­wa i wła­śnie dziś był opa­trzo­ny sa­kra­men­tem świę­tym na śmierć, bo dni je­go po­li­czo­ne. Pod­cho­dzę do Józe­fa, po­zna­je, ale cięż­ko mu przy­cho­dzi roz­ma­wiać [...].

Wilcze Błota, 4 kwietnia

Odby­wa­ło się przed­sta­wie­nie [...]. Oko­ło go­dzi­ny 20.00 po­ja­wi­ło się oko­ło 25 żoł­nie­rzy z tak zwa­nej Armii Kra­jo­wej. Po na­wie­dze­niu po­ste­run­ku MO, po­czty, we­szli na sa­lę [...], wy­wo­ła­li ob. wój­ta, soł­ty­sa, kierowni­ka ag[en­cji] po­czto­wej, mi­li­cji, człon­ków PPR oraz urzę­dni­ków UB. Ostat­nich przy­trzy­ma­li. W tym sa­mym czasie nad­je­chał sa­mo­chód z Kościerzy­ny, przy­wo­żąc trzech urzę­dni­ków UB. Wśród nich znaj­do­wał się ma­jor ro­syj­ski. Wszy­st­kich rów­nież przytrzyma­no. Sa­mo­chód z Ko­ście­rzy­ny spa­lo­no, a urzę­dni­ków z UB roz­strze­la­no. Pię­ciu za­bi­tych le­gło u wy­lo­tu szo­sy do Zble­wa oko­ło p. Ka­ry­mo­ra. Je­den cięż­ko ran­ny trze­cie­go dnia zmarł.

Stara Kiszewa, 19 ma­ja

Ci ubow­cy ze Sta­rej Ki­sze­wy by­li upo­mnieni wcze­śniej, że ma­ją urząd zo­sta­wić, bo ich za­strze­lą. Mie­li ostrze­że­nie. Ja wte­dy cho­dzi­łem na próby ama­tor­skie­go kół­ka te­a­tral­ne­go, zor­ga­ni­zo­wa­ne­go przez chór ko­ściel­ny. Par­ty­zan­ci „Łupaszki” przy­je­cha­li w trak­cie na­sze­go przed­sta­wie­nia. Ob­sta­wi­li sa­lę i we­szli na sce­nę. Gra­li­śmy pię­cio­ak­to­wą kome­dię Ko­rze­niow­skie­go Po­la­cy w Ame­ry­ce, ale zdą­ży­li­śmy za­grać tyl­ko je­den akt, a jak za­czę­li­śmy dru­gi, to oni weszli i wszy­st­ko się za­koń­czy­ło. W pierw­szym ak­cie mia­łem bar­dzo krót­ką ro­lę ka­pi­ta­na okrę­tu. W dru­gim ak­cie byłem kra­ko­wia­kiem. Jak we­szli, to aku­rat sta­łem na sce­nie. Mówię do ko­le­gi: „To są chy­ba akow­cy, nie wia­do­mo, co teraz będzie”. Prze­ra­żo­ny by­łem. I wszy­scy też. Naj­pierw po­pro­si­li na­czel­ni­ka po­czty, Dzi­wow­skie­go, ktoś z nich go wypro­wa­dził, po­szli ra­zem na po­cztę, gdzie był apa­rat te­le­fo­nicz­ny i uszko­dzi­li go. Po­tem ogło­si­li: „Kto jest z UB, niech wy­stą­pi”. Dwóch ich wy­stą­pi­ło, w tym ko­men­dant, Je­rzy Fa­jer. Mia­ło ich tam być trzech, ale je­den z nich po­je­chał do żo­ny i ten śmier­ci uszedł.

W mię­dzy­cza­sie przy­je­chał sa­mo­chód z ube­ka­mi z Ko­ście­rzy­ny. Ma­jor dał roz­kaz, że­by ich wszy­st­kich roz­strze­lać. Oni wo­ła­li, że są Po­la­ka­mi, a je­den z nich był podob­no Ro­sja­ni­nem, ten wo­łał Bo­ga. Mój wu­jek to wi­dział. Po­cią­gnę­li po nich wszy­st­kich se­rią z au­to­ma­tu i ko­niec. Po­tem roz­bi­li zbior­nik z ben­zy­ną i sa­mo­chód się spa­lił, a ra­zem z nim jeden z ube­ków, który wczoł­gał się pod au­to.

Stara Kiszewa, 19 maja