Na­u­czy­ciel urzą­dził więk­szą uro­czy­stość dla dzie­ci szkol­nych na Gwia­zd­kę w szko­le. Ob­chody te roz­po­czy­nały się po obie­dzie o go­dzi­nie 16.30. Dzie­ci sa­me wy­stro­i­ły dzień przed­tem cho­in­kę i ca­łą kla­sę. Wie­lu ro­dzi­ców, i Po­la­ków, i Niem­ców, bra­ło udział i wy­peł­ni­li ca­ły lo­kal szkol­ny. Uro­czy­sto­ść miała na­stę­pu­ją­cy pro­gram:

1. Anioł pa­ste­rzom mówił.
2. Ko­lę­da.
3. He­i­li­ge Na­cht auf En­gel­schwin­gen.
4. Prze­mo­wa.
5. Gwia­zd­ka Mi­cha­sia.
6. Gdy się Chry­stus ro­dzi.
7. Za­grzmia­ła, ru­nę­ła.
8. Al­le Jah­re wie­der.
9. Wi­gi­lia.
10. We­ih­nacht.
11. Przy­bie­że­li do Be­tle­jem.
12. Ci­cha noc, świę­ta noc.

Stare Polaszki, 21 gru­dnia

Tutejsza wioska powoli zaludnia się Polakami. [...]

2 maja wystawiła gmina pierwszy w tutejszej wiosce Krzyż. Umieszczono go w ogrodzie osadnika Warczaka.
Przy obchozie Konstytuji 3 Maja dała tutejsza ludność polska dowody, że nie zamarł w niej jeszcze duch polski. Na program uroczystości złożyły się deklamacje dziatwy szkolnej i śpiewy oraz dwie sztuki teatralne członków Towarzystwa Czytelni Ludowych. Wieczorek wypadł okazale.

W dniu 3 maja urządzono pochód przez wioskę. Na czele jechało dziesięciu jeźdźców z chorągwią, później kroczyły dzieci szkolne, a koniec stanowiło także czterech jeźdźców.

Ogółem jest w tutejszej szkole 38 dzieci. Dzieci ewangelickich jest 12, a katolickich 26.

Kobyle, czerwiec 1926

W nie­dzie­lę odby­ły się wy­bo­ry do ra­dy gro­madz­kiej. W wy­bo­rach tych Niem­cy tu­tej­si nie prze­pro­wa­dzi­li ani jed­ne­go kandydata na rad­ne­go. Na­le­ży za­zna­czyć, że po­prze­dnio w ra­dzie gro­madz­kiej za­sia­dy­wa­ło trzech rad­nych narodowości niemiec­kiej.

Stare Polaszki, 12 mar­ca

Gdzieś tak przed Wiel­ka­no­cą w 1939 ta­kie łeb­ki, mło­dzież z par­tii na­ro­dow­ców, ze­bra­li się i by­ła ja­kaś nie­na­wiść, krzyw­dę Niem­com chcie­li zro­bić. W no­cy szy­by im tłu­kli ka­mie­nia­mi, na do­mach ha­ken­kreuze [swastyki] ma­lo­wa­li. Jak sze­dłem do szko­ły, to to wi­dzia­łem, cho­ciaż nie wie­dzia­łem je­szcze wte­dy, co to za znak.

Pa­mię­tam, że by­łem z ma­mą w ko­ście­le w Wiel­ki Czwar­tek i nasz pro­boszcz Le­on Krent­ski wy­szedł po mszy przed krat­ki, tam gdzie się ko­mu­nię da­je, i prze­mówił:

— Nie ma­my je­szcze woj­ny i chce­my mieć spo­kój. Pro­szę, że­by Niem­com nie ro­bić krzyw­dy, nie tłuc szyb, bo ci, co to ro­bią, to są opry­szki. Ten, co chce wo­jo­wać, niech so­bie po­cze­ka na woj­nę.

Stara Kiszewa, 6 kwietnia

W mar­cu 1942 mój oj­ciec odmówił przy­ję­cia trze­ciej gru­py na­ro­do­wo­ścio­wej.

29 ma­ja oko­ło 20.00 przy­szedł do nas ge­sta­po­wiec, miał ze so­bą dwie ta­blicz­ki z ja­ki­miś nu­me­ra­mi, jed­ną za­wie­sił na pło­cie, dru­gą na wo­zie sto­ją­cym na podwórzu. Wszedł do do­mu, przy­wi­tał się z ta­tą i po­wie­dział: „Od tej chwi­li jeste­ście wywłaszczeni. Nie ma­cie już nic. Pro­szę się przy­go­to­wać, za­bio­rę was ze so­bą. Każ­da oso­ba mo­że wziąć 12 ki­lo”. Nikt te­go nie wa­żył. Mo­ja ma­ma każ­de­mu z nas wło­ży­ła do wor­ka tro­chę chle­ba, sło­ni­ny, my­dła, pro­szku, ja­kąś odzież. Wzię­li­śmy też pierzy­ny. Ten ge­sta­po­wiec nie był zły. Jak przy­szedł po raz dru­gi, oko­ło 23.00, już by­li­śmy spa­ko­wa­ni. A on się zdzi­wił: „To wy tu je­szcze je­ste­ście? No to mu­szę z wa­mi je­chać”.

Bo du­żo z tych lu­dzi, co mie­li być wy­wie­zie­ni, po­u­cie­ka­ło.

Za­ła­do­wa­li nas do po­cią­gu i wy­wie­źli ca­łą ro­dzi­nę — ro­dzi­ców wraz z sze­ścior­giem dzie­ci — do obo­zu w Po­tu­li­cach. Kiedy weszli­śmy do obo­zo­we­go ba­ra­ku, gdzie wy­dzie­lo­no nam ka­wa­łek podło­gi za­sła­nej sło­mą, ma­ma za­wo­ła­ła: „Boże, jak my tu wy­trzy­ma­my do ju­tra!”. By­li­śmy tam uwię­zie­ni pra­wie trzy la­ta.

Stara Kiszewa, 29 maja

By­łem kil­ka­krot­nie wzy­wa­ny na roz­mo­wy i do­sta­łem w pra­cy do wy­peł­nie­nia for­mu­larz o przy­ję­ciu vol­ksli­sty. Po odmowie zosta­łem we­zwa­ny do urzę­du [...]. Nie­zna­ny ese­sman wy­gło­sił prze­mówie­nie o war­to­ściach, ja­kie ma­my otrzy­mać, i pro­sił, aby ci, którzy chcą przy­jąć trze­cią gru­pę, we­szli na podwyż­sze­nie. Tyl­ko pa­rę star­szych osób to uczy­ni­ło. Wte­dy ów ese­sman się roz­gnie­wał i rzu­cał sło­wa­mi, które nie są w ogóle do po­wtórze­nia, i wo­łał: „Precz z wami, Po­la­ka­mi, na Księ­życ”. [...]

Cią­gle próbo­wa­no do nas, Po­la­ków, pod­cho­dzić, aby­śmy przy­ję­li tę trze­cią [volks]li­stę [...].

[...] znów we­zwa­nie, sta­wien­nic­two obo­wiąz­ko­we do Ko­ście­rzy­ny, dwo­rzec, pią­ta ra­no, 14 sierp­nia 1942. By­ła nas grupa Polaków, oko­ło 70 osób, do po­cią­gu przez Gdańsk. W Gdy­ni do­łą­czy­ła dru­ga gru­pa i w go­dzi­nach wie­czor­nych by­li­śmy w Berlinie. Tak, że na dru­gi dzień by­ło nas w tym obo­zie, ta­kim przej­ścio­wym, oko­ło 400 osób: z Byd­go­szczy, To­ru­nia, Starogar­du, Choj­nic, pra­wie z ca­łe­go Po­mo­rza. Tam by­li­śmy trzy dni, dru­gie­go dnia by­ła zbiór­ka, imien­nie spraw­dza­li i później uświa­da­mia­li, kto jest oby­wa­te­lem nie­miec­kim. O ile ta­ki jest [obywatelem niemieckim], to proszę wy­stą­pić, a kto chce przyjąć [obywatelstwo], pro­szę, ma szan­sę to uczy­nić. Wy­stą­pi­ło tyl­ko dwo­je lu­dzi. Nazajutrz by­ła znów zbiór­ka, po­li­czy­li i po dwóch go­dzi­nach sta­nia nad­je­cha­ły sa­mo­cho­dy i za­wio­zły na dwo­rzec. Tam zała­do­wa­li nas do wa­go­nów to­wa­ro­wych i ruszyliśmy w nie­zna­ne [na roboty do Francji].

Wilcze Błota, 14 sierpnia

Kanclerz Helmut Schmidt: „Niemcom nadal nie wolno czynić siebie sędziami w sprawach Polski, nie wolno”

Przywódca opozycji Helmut Kohl: „Panie Kanclerzu [...] przecież nie myśli pan poważnie, że jakiś obywatel polski uzna, iż mieszamy się w wewnętrzne sprawy dumnych Polaków, jeżeli dziś zaprotestujemy przeciw niesprawiedliwości, jaka tam panuje. Ci ludzie czekają na wyraz naszej sympatii".

18 grudnia

Niemcy zapewne marzą jeszcze o zjednoczeniu, ale ewentualne ziszczenie się tego marzenia stanowczo podporządkowali nakazowi utrzymania pokoju. Z tego wynika pogląd, że także Polacy będą musieli podporządkować postulatowi pokoju swoje w pełni usprawiedliwione postulaty. [...] W najbliższym czasie cudu nad Wisłą nie będzie.

10 grudnia

Nigdy nie mówiono w Europie tak wiele jak dziś o pokoju, o obronie czy umiłowaniu pokoju. [...] Nasuwa się podejrzenie, że w wielu wypadkach chodzi raczej o własny spokój i wygodę. [...] Ale w każdym razie Polacy liczą na zrozumienie i na solidarność narodu niemieckiego, które mogą stać się ważnym czynnikiem przy budowie mostów między naszymi narodami. [...]

W ciągu ostatnich kilku lat wielu ludzi dobrej woli w Niemczech niosło pomoc narodowi polskiemu w duchu sąsiedzkiej przyjaźni i solidarności. Psychologiczne znaczenie tego działania okaże się może w przyszłości większe niż jego niewątpliwa wartość materialna.

5 października

Wspólnie opłakujemy miliony ofiar w Polsce, którym w imię niemieckich interesów Niemcy zrabowali życie, których pozbawili zdrowia i szczęścia, skazali na dotkliwą nędzę. Doświadczyła tego niemal każda polska rodzina. [...] Wspólnie przypominamy, że nie poniechano wrogości, gdy zamilkły działa. Często prześladowano ludzi tylko dlatego, że byli Niemcami. Cierpienia milionów Niemców, których wygnano z ojczystej ziemi, gdzie stracili swój dobytek i bliskich, budzi smutek i współczucie Polaków i Niemców. [...]

Dzisiaj wydarzenia II wojny światowej nie są dla większości obywateli naszych narodów czasem własnych przeżyć. Tym bardziej więc obowiązuje nakaz prawdy historycznej, wiernej pamięci, która powinna stać się źródłem nauki dla teraźniejszości. Nie oznacza to wystawiania rachunku krzywd ani konfrontowania wzajemnych pretensji; chodzi o wspólne szukanie prawdy o tym, co się stało i jak się stało. Nie ma innego sposobu przezwyciężania uprzedzeń, zarozumiałości, wrogości. [...] Gdziekolwiek więc Polacy otaczają dzisiaj opieką pozostałości kultury i historii niemieckiej, nie ukrywając ich pochodzenia, tam ulegają przełamaniu nacjonalistyczne ograniczenia i buduje się mosty, które łączą nasze narody i prowadzą je w przyszłość.

1 września

Potrzebujemy przełomu w stosunkach z RFN. Społeczeństwa obu krajów poszły już znacznie dalej niż ich rządy. Liczymy na wyraźny rozwój stosunków gospodarczych i chcemy prawdziwego pojednania.

12 września

Władze [NRD] rozpętały w naszych mass mediach niegodną kampanię przeciw „wyprzedawaniu NRD”. Zręcznie wykorzystały przy tym istniejące jeszcze resentymenty antypolskie. [...] To metoda znana od dawna: trzeba znaleźć kozła ofiarnego, by wybronić się przed politycznym bankructwem. Nieprawda, że demokratyczna opozycja milczała wobec wymierzonej w Polaków kampanii nienawiści. [...] [Nasi] przedstawiciele [...] wielokrotnie publicznie dystansowali się od decyzji władz zabraniającej sprzedaży towarów cudzoziemcom.

11 grudnia