Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne Polaków na Litwie, działające od 15 czerwca 1988 r. przy Litewskim Funduszu Kultury, decyzją I Zjazdu SSKPL zostaje transformowane w niezależny i samorządny Związek Polaków na Litwie. Przejmując majątek Stowarzyszenia, jego prawa i zobowiązania, zachowując wszystkie jego zasadnicze cele i zadania, Związek będzie działać zgodnie z Konstytucją Litewskiej SRR, według dotychczasowego uzupełnionego Statutu SSKPL. 

Zjazd zwraca się do Rady Ministrów Litewskiej SRR o zatwierdzenie Statutu Związku Polaków na Litwie i zarejestrowanie Związku. 

Wilno, Litwa, 15 kwietnia 

Zjazd wyraża głębokie zatroskanie z powodu zacofania gospodarczego, społecznego i kulturalnego Wileńszczyzny, gdzie Polacy, jako rdzenna na tej ziemi grupa etniczna o wielowiekowych tradycjach, stanowią większość mieszkańców. W całej Republice nie ma gorszych warunków do pracy i życia dla miejscowych rolników, robotników, lekarzy, nauczycieli, pracowników kultury. […]

Związek Polaków na Litwie traktuje jako jeden z głównych celów swej działalności uaktywnienie rozwoju społecznego, gospodarczego i kulturalnego Wileńszczyzny w nurcie odrodzenia narodowego zamieszkałych tu Polaków, które jest z kolei częścią składową procesów odrodzenia narodowego Litwinów.

[…] Jesteśmy przeświadczeni, że optymalnym sposobem rozwiązania problemów Wileńszczyzny byłoby utworzenie tu polskiej narodowej formacji autonomicznej. 

Zwracamy się do władz Litewskiej SRR i ZSRR o poparcie dla inicjatywy kilkudziesięciu rad apilinkowych Wileńszczyzny, które uchwaliły nadanie sobie statusu narodowych rad polskich. Uważamy, że takie rozwiązanie sprawy najbardziej odpowiadałoby potrzebom całej zamieszkałej tu ludności, zapewniałoby równouprawnienie obywatelskie i narodowe, przyczyniłoby się do uregulowania stosunków narodowościowych w Republice.

Zjazd wyraża nadzieję, że Rząd Republiki Litewskiej, rozpatrując postulaty o autonomii mieszkańców Wileńszczyzny, będzie się kierował względami humanitaryzmu, a sprawa ta spotka się ze zrozumieniem i poparciem narodu litewskiego.

Wilno, 16 kwietnia

Wychodząc z założenia, że większa część ludności polskiej na Litwie jest wierząca, zwracamy się do władz kościelnych Litwy i Polski, do Papieża Jana Pawła II o podjęcie pilnych kroków ku kształceniu księży Polaków  w języku polskim z kierowaniem ich do pełnienia misji duszpasterskiej na Wileńszczyźnie. 

Z zatroskaniem zwracamy uwagę na fakt, że od roku 1939 nie wydano na Litwie ani jednej pozycji literatury religijnej w języku polskim. 

Apelujemy do księży prowadzących pracę duszpasterską na Wileńszczyźnie o nieobrażanie uczuć narodowych wiernych, o poszanowanie ich ludzkiej, chrześcijańskiej godności. 

Spełniając tysięczne prośby wierzących zwracamy się o stworzenie warunków do odprawiania już w najbliższym czasie w Katedrze Wileńskiej nabożeństw również w języku polskim. 

Wilno, 16 kwietnia 

1 września 1990 roku czworo dzieci narodowości polskiej – uczniowie klasy pierwszej – oraz ich rodzice zostali wypędzeni ze szkoły dziewięcioletniej w Wace Trockiej, chociaż przedtem dyrektor szkoły zgodził się przyjąć te dzieci do pierwszej klasy polskiej w tej szkole.

Nie bacząc na to, że 4 września br. samorząd rejonu wileńskiego, przedstawiciele Pańskiego ministerstwa i członkowie Państwowej Komisji ds. Problemów Litwy Wschodniej uznali za bezprawne i potępili to antyhumanitarne postępowanie grona pedagogów szkoły, w prasie opublikowano oświadczenie Ministerstwa Kultury i Oświaty Republiki Litewskiej, w którym winą za ten incydent obarcza się deputowanych, rodziców i polskie dzieci. 

Dlatego prosimy Pana odpowiedzieć na pytanie: kto jest winien, że polskie dzieci i ich rodzice zostali 1 września br. wypędzeni ze szkoły w Wace Trockiej i kto konkretnie poniósł karę za ten incydent, który bynajmniej nie służy poprawie stosunków Litwinów i Polaków?

11 września

1 września br. czworo dzieci narodowości polskiej razem z rodzicami – po uprzednim złożeniu podań na imię dyrektora szkoły w Wace Trockiej o tym, że pragną pobierać naukę w I klasie polskiej – przybyło na uroczystość pierwszego dzwonka. Niestety, jak wiadomo, zostały brutalnie wypędzone. Okoliczności są znane. Incydent rozpatrywano 5 września na posiedzeniu Państwowej Komisji do Spraw Litwy Wschodniej, gdzie stwierdzono, że gros winy za ten incydent ponosi szkoła i apilinka w Wace Trockiej, które spowodowały tak brutalny postępek. Niestety, Ministerstwo Kultury i Oświaty Ludowej Republiki Litewskiej wydało oświadczenie wypaczające faty i na opak traktujące całe wydarzenie. Zarząd Wileńskiego Oddziału Rejonowego ZPL z wielkim oburzeniem przyjmując to do wiadomości, oświadcza co następuje:

1. Brutalny postępek ze strony pedagogów szkoły i starosty samorządu Aplinki W. Rasimavičiusa zasługuje na największe potępienie jako fakt w najwyższym stopniu niepedagogiczny, niehumanitarny i skierowany na rozpalanie waśni narodowościowych.

2. Oświadczenie Ministerstwa Kultury i Oświaty jest całkowicie antypolskie i oszczercze, dąży do poniżenia godności narodowej Polaków i ma na celu wywołanie nieprzyjaznych akcji ze strony ludności polskiej. 

3. W Wace Trockiej są wszystkie warunki do otwarcia polskiej szkoły podstawowej zgodnie z życzeniami rodziców tej apilinki i polska szkoła początkowa w Wace Trockiej musi być otwarta niezwłocznie.

4. Prosimy administrację samorządu rejonu wileńskiego o wywarcie wpływu na spełnienie prawowitych żądań rodziców narodowości polskiej w Wace Trockiej i apilince. 

5. Zwracamy się do władz Republiki o ukaranie osób celowo rozniecających waśnie narodowościowe. 

13 września

Zarząd Główny Związku Polaków na Litwie stwierdza w związku z uchwaleniem ustawy RL „O dowodzie osobistym obywatela Republiki Litewskiej”, że brak wpisu o narodowości oraz niejasna pisownia imion i nazwisk obywateli budzi uzasadniony niepokój ludności polskiej na Litwie.

Proponujemy, by Rada Najwyższa RL wzięła pod uwagę, że historycznie w dowodach osobistych ludności polskiej zawsze był wpis o imionach ojca i matki.

W związku z tym apelujemy do Rady Najwyższej Litwy o wniesienie takich zmian w ustawie „O dowodzie osobistym obywatela Republiki Litewskiej”, aby została wskazana narodowość obywatela, a nazwiska imiona i imiona rodziców zostały wpisane zgodnie z ukształtowanymi historycznie tradycjami polskiej narodowości i w oryginalnym brzmieniu. Dla przykładu: Jędrzejewski Jan, s. Piotra i Marii.

Jednocześnie apelujemy o pozostawienie możliwości przywrócenia przy wydawaniu nowych dowodów osobistych oryginalnego brzmienia zniekształconych w minionych latach imion i nazwisk na podstawie pisemnego podania obywatela. 

29 listopada

Do Rodaków wywodzących się z Kresów Wschodnich

Do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie

Do sztabu wyborczego Lecha Wałęsy

Do środków masowego przekazu

9 grudnia zapadnie decyzja, kto w najbliższych latach będzie kierował Państwem i Narodem Polskim. Polacy na Wschodzie są częścią tego narodu i dlatego nie jest nam obojętne, kto będzie przewodził narodowi i czy przyszły Prezydent i uformowany przez niego rząd, po wielu latach zapomnienia, zajmie się i naszymi losami. 

[…]

Chodzi nam nie o przesuwanie granic, a tylko o zabezpieczenie ogólnoludzkich praw Polaków na byłych Kresach Wschodnich, zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego, humanizmu i demokracji. Uważamy, że Polska nie tylko ma do tego prawo, ale też i święty obowiązek, wynikający z racji historycznej, z potrzeby stałej opieki nad obywatelami swego państwa, niezależnie od byłych i przyszłych układów politycznych. 

Czego chcą Polacy na Litwie? Mieć swój narodowościowy samorząd terytorialny w składzie Litwy w celu zachowania tożsamości narodowej, chcą, by zaprzestano wyniszczania Wileńszczyzny przez niesprawiedliwy podział dóbr materialnych i grabieżcze gospodarowanie ziemią naszych ojców, chcą mieć możność odbudowania swojej rodzinnej inteligencji, mieć prawo do języka ojczystego w urzędzie i kościele do swego nie zmienionego imienia i nazwiska, do nie zmienionej nazwy swojej ojczystej wioski i miasteczka.

Wierzymy, że właśnie Lech Wałęsa zrozumie i poprzez dobrosąsiedzkie układy będzie sprzyjał rozwiązywaniu problemów ludności polskiej. Dlatego też zwracamy się do swoich Rodaków, byłych mieszkańców Kresów Wschodnich i ich rodzin, do wszystkich, którym nasz los nie jest obojętny, o poparcie kandydata na prezydenta Lecha Wałęsy.

Wierzymy też, że Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie, który jest symbolem niezłomności ducha narodowego, ostoją wiary i nadziei, przekazując władzę w ręce wybranego w wolnych wyborach Prezydenta w swym historycznym testamencie przekaże obowiązek opieki nad ludnością polską, która nie z własnej woli znalazła się poza granicami Państwa Polskiego.

1 grudnia

Dziś, w trudnej dla naszej Ojczyzny Litwy chwili, zwracamy się do Was, drodzy Rodacy, i wszystkich mieszkańców Litwy apelując o rozwagę, spokój i wzajemne zrozumienie. Pamiętajmy, Szanowni Rodacy, że żyliśmy i będziemy żyć razem z narodem litewskim, że na nas żyjących leży odpowiedzialność, abyśmy my i przyszłe pokolenia żyły w zgodzie, aby różnice kultur, tradycji i języków służyły wzajemnemu wzbogacaniu się i poszanowaniu.

Puśćmy dziś w niepamięć to, co nas dzieli, darujmy tym, co nie zawsze nas chcieli zrozumieć, szukajmy tego, co nas łączyło i będzie łączyć – niechęć do dyktatu z pozycji siły, wspólne dążenie do wolności, demokracji i niepodległości.

11 stycznia

Litwa jest historyczną Ojczyzną Litwinów i Polaków, dlatego są wspólne i nasze cele. Widząc realne zagrożenia praw wszystkich obywateli Litwy, oświadczamy, że nastąpił czas wzajemnego porozumienia i zapomnienia starych krzywd i wypaczeń. Dlatego aprobujemy Ustawy Rady Najwyższej Republiki Litewskiej z 29 i 31 stycznia 1991 roku, w których uwzględniono szereg propozycji Polaków i mieszkańców innych narodowości: o utworzeniu wyodrębnionej jednostki administracyjno-terytorialnej na Wileńszczyźnie, o gwarancjach urzędowego używania języka ojczystego, o niezmienianiu nazwisk w nowych dowodach osobistych. 

Rada Koordynacyjna i Związek Polaków na Litwie uważają, że wymienione dokumenty stwarzają podstawy do wzajemnego zaufania i rozstrzygania nabrzmiałych problemów ludności Wileńszczyzny na zasadzie porozumienia większości z mniejszością. Wyrażamy nadzieję, że nasze dążenia do rzeczywiście demokratycznych przemian w społeczeństwie, bez dominacji narodowościowej i językowej, staną się podstawą przyszłego statusu Wileńszczyzny i stworzą możliwość do zachowania wielokulturowej spuścizny historycznej, materialnej i duchowej, integralności terytorialnej, wdrażania nowoczesnych metod gospodarowania, rozwoju oświaty i kultury. Zwracamy się do ludności Wileńszczyzny o aktywny udział w sondażu w dniu 9 lutego 1991 roku i głosowanie za tym, aby w nowo opracowanej Konstytucji Republiki Litewskiej było zapisane, że:

„Państwo Litewskie jest niepodległą republiką demokratyczną”.

2 lutego

Stowarzyszenie Naukowców Polaków Litwy powołało […] społeczną Radę Założycielską w celu opracowania statutu i struktury Uniwersytetu Polskiego w Wilnie, zbadało potrzeby kształcenia specjalistów i złożyło wniosek do Rządu o rejestrację uczelni.

Statut zapewnia kształcenie młodzieży w duchu demokracji, tolerancji i szacunku do wszystkich kultur, niezależność studiów i pracy od rasy, narodowości, przekonań religijnych czy orientacji politycznej. 

Zgodność tej inicjatywy z prawem i potrzeba wsparcia materialnego ze strony władz została uznana w oficjalnych pismach Rady Najwyższej i Rządu RL. Dopóki Rząd rozważa kwestię osobowości prawnej Uniwersytetu, samorządy m. Wilna i okolicznych rejonów, gdzie mieszka większość ludności polskiej, zwlekają z przydziałem środków i pomieszczeń na kształtowanie uczelni. Tymczasem już w tym roku pragnie rozpocząć studia przeszło 200 osób.

5 sierpnia

Polacy na Litwie, uważając Polskę za swoją Macierz, a Pana Prezydenta za prezydenta wszystkich Polaków, mają nadzieję, że w obecnej trudnej sytuacji, w jakiej się znaleźli, nie zostaną samotni w swoim trwaniu w polskości. Pamiętni ogromnych zasług Pana Prezydenta w solidarnościowych zmaganiach o lepszy byt rodaków w Kraju, oczekują takich samych rozsądnych, stanowczych i skutecznych działań na rzecz ułożenia dobrych stosunków z Republiką Litewską i niedopuszczenia do zlikwidowania polskości na Wileńszczyźnie. 

Rozwiązania wymagają następujące problemy:

1. Obywatelstwo Polaków na Litwie. […]

2. Polskie samorządy. […]

3. „Wielkie Wilno” i prywatyzacja. […]

4. Rewindykacje i odszkodowania majątkowe. […]

5. Przedstawicielstwo Polaków z Litwy w Kraju. […]

6. Urząd ds. Polaków na świecie. […]

7. Inwestowanie w Wileńszczyznę. […]

8. Uniwersytet Polski w Wilnie. […]

9. Uproszczenia w przekraczaniu granicy. 

12 sierpnia 

Zarząd Główny Związku Polaków na Litwie wyraża głęboką satysfakcję z odzyskania przez Republikę Litewską państwowości i uznania jej suwerenności przez społeczność międzynarodową. Spełnione zostały przez to dążenia obywateli Litwy do niezależnego rozwoju. 

Jednocześnie wyrażamy przekonanie, iż w niepodległej i suwerennej Litwie prawa człowieka i mniejszości narodowych będą respektowane i realizowane zgodnie z normami prawa międzynarodowego. Mniejszość polska na Litwie żywi nadzieję, że w nowych warunkach spełnione zostaną stawiane przez nią niejednokrotnie postulaty dotyczące:

niepodzielności i konieczności scalenia w jedną jednostkę administracyjną, zgodnie z ustawodawstwem litewskim, historycznie ukształtowanego regionu Wileńszczyzny, niedopuszczalności sztucznych jego podziałów;

możliwości samodzielnego sprawowania władzy, zgodnie z Konstytucją i ustawami Republiki Litewskiej, bez odgórnych ingerencji;

możliwości pobierania wykształcenia w języku ojczystym na wszystkich szczeblach z koniecznością utworzenia wyższej uczelni polskiej;

konieczności spełnienia przez władze Republiki Litewskiej zobowiązań podjętych przez Radę Najwyższą Republiki Litewskiej w dniu 29 stycznia 1991 roku oraz zawartych w innych dokumentach.

Dobra wola władz Republiki Litewskiej w rozwiązywaniu tych problemów stanowi ważną przesłankę i nieodzowny warunek zintegrowania Polaków na Litwie ze społeczeństwem litewskim w różnych dziedzinach życia, pozwoli im na nieskrępowane pełnienie misji pośrednictwa we wszelkiej współpracy Republiki Litewskiej z Rzecząpospolitą Polską, samej zaś Litwie zapewni miejsce wśród demokratycznych społeczeństw Europy.

29 sierpnia

Do Rządu i Sejmu Republiki Litewskiej

Do „Kuriera Wileńskiego”

Do „Naszej Gazety”

Zarząd Wileńskiego Oddziału Rejonowego Związku Polaków na Litwie oraz prezesowie kół wyrażają głębokie zaniepokojenie decyzją Kolegium Oświaty Ministerstwa Oświaty i Kultury RL z 27 stycznia br. o tym, że poczynając od 1994/1995 roku szkolnego nie zamierza się tłumaczyć na język rosyjski oraz polski podręczników z języków angielskiego, niemieckiego oraz francuskiego dla klas VII–XII, od roku szkolnego 1996/1997 – z matematyki, chemii, fizyki oraz biologii dla klas XI–XII, zaś od roku szkolnego 1995/1996 – podręczników z historii oraz geografii dla klas IX–XII.

Realizacja tej decyzji będzie oznaczała stopniową likwidację polskiego szkolnictwa na Litwie.

Jaka to będzie szkoła z polskim językiem wykładowym, jeżeli podstawowe przedmioty będą wykładane w języku litewskim? I jaka to będzie nauka, jeżeli dziecko przygotowując lekcje z podstawowych przedmiotów będzie musiało ślęczeć nad słownikiem?

W celu lepszego opanowania języka państwowego przez uczniów szkół polskich Ministerstwo Oświaty i Kultury RL powinno zatroszczyć się o należyte przygotowanie lituanistów i postawienie na odpowiedni poziom wykładania języka litewskiego w szkołach mniejszości narodowych Litwy. 

[…]

Uważamy, że decyzja Ministerstwa Oświaty i Kultury z dnia 27 br. przeczy Konstytucji Republiki Litewskiej, która gwarantuje mniejszościom narodowym zamieszkałym na Litwie nauczanie w języku ojczystym. 

Wyrażamy protest przeciwko takim decyzjom i zwracamy się do Rządu RL, Sejmu i Prezydenta o interwencję w tej sprawie. 

11 lutego