Zjazd stwierdza, że takie posunięcia władz litewskich, jak rozwiązanie wybranych w demokratycznych wyborach samorządów, likwidacja ich gazet, groźba likwidacji polskich audycji w radiu i telewizji litewskiej, są wyraźnie antypolskie. Wynikiem tego jest niepożądane z obu stron napięcie w stosunkach polsko-litewskich. Wyrażamy nadzieję, że powstałe rozbieżności rozwiązane zostaną w duchu formującej się obecnie nowej Europy.
Przyjęciem obywatelstwa litewskiego ludność polska Wileńszczyzny wyraziła zaufanie Republice Litewskiej, oznacza to jednak obowiązek obrony przez państwo podstawowych praw człowieka i obywatela.
[…]
Zjazd zwraca się do władz Litwy o odwołanie zarządzania administracyjnego na Wileńszczyźnie i niezwłoczne przeprowadzenie tam wyborów.
Zjazd wyraża zdecydowany protest przeciwko bezpodstawnemu zwalnianiu Polaków z pracy, żąda ponownego ich zatrudnienia.
Zjazd wyraża zdecydowany protest przeciwko planom „wielkiego Wilna”; dla mieszkańców Wileńszczyzny jest to kolejne wywłaszczenie.
Zjazd stwierdza, że jednym z podstawowych warunków przetrwania Polaków na Litwie jest rozwój gospodarczy Wileńszczyzny. Bardzo ważne dlatego jest wspieranie inicjatywy prywatnej, tworzenie nowych struktur gospodarczych, rozwój współpracy z Polską.
Wilno, 14 grudnia
Dokumenty Związku Polaków na Litwie 1988–1998, red. Jan Sienkiewicz, Wilno 2003.
Delegaci III Zjazdu Związku Polaków na Litwie, reprezentujący 300-tysięczną mniejszość narodową na Litwie, zamieszkałą tutaj od stuleci, z niepokojem stwierdzają, że władze Republiki Litewskiej, po niezgodnym nawet z własnym prawem rozwiązaniu samorządów w regionie zamieszkałym przez ludność polską, dokonują bezpodstawnych zwolnień z pracy, według przynależności narodowej, prześladują za publiczne wypowiedzi, zamykają polskojęzyczną prasę.
Szczególne zaniepokojenie budzą fakty odsuwania Polaków od udziału w prywatyzacji i reprywatyzacji, a także podjęte przez Rząd Litwy 11 grudnia 1991 roku przygotowania do odebrania w rejonie wileńskim i trockim 31,1 tysiąca hektarów ziemi, przez co pozbawionych zostanie należnego prawa do własności około 4 tysięcy rodzin polskich. Polska mniejszość narodowa jest zagrożona w swoim przetrwaniu.
Apelujemy do Rady Europy o obronę praw polskiej mniejszości narodowej na Litwie.
Wilno, 14 grudnia
Dokumenty Związku Polaków na Litwie 1988–1998, red. Jan Sienkiewicz, Wilno 2003.
Delegaci III Zjazdu Związku Polaków na Litwie, reprezentujący 300-tysięczną mniejszość narodową na Litwie, zamieszkałą tutaj od stuleci, z niepokojem stwierdzają, że władze Republiki Litewskiej, po niezgodnym nawet z własnym prawem rozwiązaniu samorządów w regionie zamieszkałym przez ludność polską, dokonują bezpodstawnych zwolnień z pracy według przynależności narodowej, prześladują za publiczne wypowiedzi, zamykają polskojęzyczną prasę.
Szczególne zaniepokojenie budzą fakty odsuwania Polaków od udziału w prywatyzacji i reprywatyzacji, a także podjęte przez Rząd Litwy 11 grudnia 1991 roku przygotowania do odebrania w rejonie wileńskim i trockim 31,1 tysiąca hektarów ziemi, przez co pozbawionych zostanie należnego prawa do własności około 4 tysięcy rodzin polskich. Polska mniejszość narodowa jest zagrożona w swoim przetrwaniu.
Apelujemy do Rządu RP, jako kraju członkowskiego KBWE, o niezwłoczne podjęcie niezbędnych kroków dla zapobieżenia łamaniu praw polskiej mniejszości narodowej na Litwie.
Wilno, 14 grudnia
Dokumenty Związku Polaków na Litwie 1988–1998, red. Jan Sienkiewicz, Wilno 2003.
Po upadku ustroju i ideologii komunistycznej narody polski i litewski uzyskały możliwość odrodzenia autentycznej niepodległości państwowej i stanęły przed szansą budowania społeczeństw opartych na wartościach demokracji, równości i poszanowania praw człowieka i obywatela. Wykorzystanie w pełni tej szansy dramatycznie utrudniają wyniesione z sowieckiej przeszłości wypaczone myślenie, nieuzasadnione uprzedzenia i animozje narodowościowe. Odradzaniu się świadomości narodowej w państwach dawnego bloku komunistycznego towarzyszy prawie nieuchronnie eksplozja nacjonalizmów i narodowej nietolerancji, częstokroć wykorzystywanych przez liderów politycznych do celów nie mających nic wspólnego z dobrem społeczeństwa.
My, przedstawiciele organizacji polskich, zebrani na II Konferencji Polaków Europy poświęconej międzynarodowej ochronie praw człowieka, zwracamy się do Rządów Republiki Litewskiej i Rzeczypospolitej Polskiej o zagwarantowanie praw określonych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz w Projekcie Europejskiej Konwencji o Ochronie Mniejszości. Apelujemy do narodów i rządów obu krajów o podjęcie maksymalnych wysiłków, zmierzających do usunięcia bolesnej i często tragicznej spuścizny historycznej drogą rozmów i wzajemnych ustępstw.
Czynimy to świadomi tych okresów w historii, kiedy przyjaźń naszych narodów umożliwiała unicestwienie grożących im niebezpieczeństw. Wynikiem tych rozmów powinno być zapewnienie dobrosąsiedzkich stosunków w zjednoczonej Europie, do której dążą oba narody.
Wilno, 22 czerwca
Dokumenty Związku Polaków na Litwie 1988–1998, red. Jan Sienkiewicz, Wilno 2003.
Polacy ze Wschodu mają niełatwą spuściznę kilkudziesięciu lat rządów komunistycznych. Te wieloletnie rządy zostawiły głębokie piętno na psychice ludzkiej, na ich mentalności, a nieraz również sposobach postępowania. Tym się różnimy od Polaków Zachodu. Duża część Polaków zza wschodniej granicy nigdy z Polski nie wyjeżdżała. To nie ich wina, że nagle okazali się poza granicami Macierzy, okazali się w diasporze. Duża natomiast część Polaków Wschodu – Polacy Rosji, Syberii, Kazachstanu – przeszła losy najtrudniejsze. Nieraz zdołano im wyrwać znajomość ojczystej historii i kultury, wyrwać nawet znajomość ojczystego języka, brzmienie polskiego nazwiska. Ale nie zdołano im wyrwać z serca poczucia przynależności narodowej, miłości do ojczystej kultury, mowy ojczystej, miłości do wszystkiego, co polskie.
[…]
Dziś, gdy wspólne wysiłki Macierzy i Polonii krajów zachodnich doprowadziły do obalenia rządów komunistycznych w Polsce, stajemy przed możliwością rozszerzenia pomocy ekonomicznej Polonii krajów zachodnich – dla polskich enklaw za wschodnią granicą. Uważamy za celowe powołanie mechanizmu współpracy i pomocy wzajemnej Polaków Wschodu i Zachodu. […]
Dziś ruszyła sprawa szkolnictwa polskiego na Białorusi. Ruszyła od zera i szybko nabiera rozpędu. Ona również potrzebuje pomocy. Również w Rosji, gdzie ostatnio powstał Związek Polaków w Rosji.
Na Litwie problem szkolnictwa wyższego znalazł swą realizację w postaci Uniwersytetu Polskiego w Wilnie, który dziś potrzebuje wszechstronnej pomocy naukowej, finansowej i politycznej.
[…]
Potrzeba na tereny wschodnie wielu księży. Całemu szeregowi środowisk polskich nie tylko na dalszych terenach, ale też na Litwie brakuje duszpasterstwa w ojczystym polskim języku. […]
Potrzebne jest ułatwienie kontaktów Polaków zza wschodniej granicy z Macierzą. Aby w Polsce nas nie traktowano jak obcokrajowców, co jest krzywdzące i poniżające, a niestety praktykowane do dziś.
Polonia Wschodu i Zachodu powinna mieć wpływ na kształtowanie polityki Państwa w stosunku do Polaków rozsianych po całym świecie. I tu wyłania się kwestia powołania, na przykład, przy Rządzie Polskim, w wolnej i niepodległej Polsce jakiegoś co najmniej doradczego ciała, składającego się z przedstawicieli skupisk polonijnych różnych krajów, zarówno Zachodu i Wschodu.
Kraków, 19–23 sierpnia
Dokumenty Związku Polaków na Litwie 1988–1998, red. Jan Sienkiewicz, Wilno 2003.
Umiłowany Ojcze Święty!
Kraj nad Wilią przetrwał surowe lata rządów komunistycznych. Wojujący ateizm przez długi okres usiłował wydrzeć wiarę z serc dorosłych i młodzieży. Nagonka na ludzi wierzących, wyszydzanie wiary świętej, preferowanie bezbożnictwa we wszystkich dziedzinach życia były podniesione do rangi polityki państwowej.
[…]
Żywimy wielką nadzieję, że wizyta Waszej Świątobliwości w naszym kraju posłuży rozwojowi zgody i jedności, zapanowaniu sprawiedliwości społecznej, podniesieniu ducha religijności, umocnieniu wiary, miłości i nadziei.
Oczekując z niecierpliwością na przyjazd Waszej Świątobliwości polecamy to dzieło Miłosierdziu Bożemu poprzez naszą Matkę Ostrobramską, która była i jest niezmiennie Orędowniczką, Pośredniczką i Pocieszycielką naszą.
Prosimy przyjąć wyrazy naszego najgłębszego szacunku i miłości.
Wilno, 5 września 1992
Deklaracja Wyborcza Związku Polaków na Litwie w wyborach do Sejmu Republiki Litewskiej
Niepodległa Litwa ma przed sobą trudny okres. Długą drogę reform pokonać można tylko demokratycznymi metodami, bez dyktatu, narzucania swojej woli, łamania praw człowieka i mniejszości narodowych.
Program wyborczy ZPL stawia za cel utworzenie nowoczesnego, demokratycznego państwa prawa, społeczeństwa wolnych i równych wobec prawa ludzi.
[…]
Polityka narodowościowa
Państwo litewskie powinno dążyć do zachowania wielokulturowości Litwy chroniąc i wspomagając kultury wszystkich zamieszkujących ją narodów i narodowości.
Zasięg każdego języka mniejszości narodowych powinien być respektowany i uwzględniony przy podziale administracyjnym kraju. Państwo litewskie powinno zdecydowanie działać dla poparcia kultur mniejszości narodowych, finansować poszczególne programy ich rozwoju.
Na wszystkich szczeblach nauczania dla mniejszości narodowych powinien być stosowany ich język, należy udoskonalić także tryb nauczania języka państwowego. Szczególne znaczenie ma rejestracja Uniwersytetu Polskiego w Wilnie jako placówki wychowującej miejscową inteligencję dla Litwy.
[…]
Nazwiska i imiona osób należących do mniejszości narodowych oraz nazwy miejscowości pochodzące z języków mniejszości powinny być używane w autentycznym brzmieniu i pisowni.
Państwo litewskie powinno zagwarantować przynajmniej jeden kanał telewizyjny dla audycji w języku polskim. Dotyczy to m.in. retransmisji Telewizji Polskiej oraz audycji polskich w radiu i telewizji litewskiej.
Władze Republiki Litewskiej powinny wspierać prasę oraz inną działalność wydawniczą w językach mniejszości narodowych.
25 października
Dokumenty Związku Polaków na Litwie 1988–1998, red. Jan Sienkiewicz, Wilno 2003.
14 lutego odbędą się wybory Prezydenta Republiki Litewskiej oraz samorządowe do rozwiązanych przed przeszło rokiem wileńskiej i solecznickiej rad rejonowych.
W wyborach prezydenckich kandydują Pan Algirdas Brazauskas, tymczasowo pełniący obowiązki Prezydenta Litwy, Pan Stasys Lozoraitis, popierany przez Sajudis oraz inni kandydaci.
Dziś, pełniąc tymczasowo obowiązki Prezydenta, Pan Algirdas Brazauskas czyni to godnie i w sposób odpowiedzialny, unikając przeciwstawiania i skłócania ze sobą obywateli. Sformowany przezeń Rząd nakreślił i realizuje program wyjścia z wyjątkowo trudnej sytuacji, w jakiej znalazła się Litwa nie tylko z przyczyn obiektywnych, ale też wskutek nieprzemyślanych decyzji poprzedniej ekipy rządzącej. Są też pozytywne symptomy w ustosunkowaniu się do potrzeb i problemów mniejszości narodowych.
W związku z powyższym Zarząd Główny Związku Polaków na Litwie wyraża swe poparcie dla kandydata na Prezydenta Litwy Algirdasa Brazauskasa.
Apelujemy też do członków i sympatyków Związku Polaków na Litwie, do ludności rejonów wileńskiego i solecznickiego o aktywny udział w wyborach samorządowych i poparcie dla kandydatów na deputowanych od Związku.
12 stycznia
Dokumenty Związku Polaków na Litwie 1988–1998, red. Jan Sienkiewicz, Wilno 2003.
W ostatnim czasie w republice dokonuje się szeregu posunięć zaostrzających stosunki międzynarodowościowe na Litwie, szczególnie w dziedzinie oświaty i kultury. Niedawno Kolegium Ministerstwa Kultury i Oświaty przyjęło uchwałę, według której rozpoczynając od roku bieżącego i kończąc rokiem 1997 stopniowo zaprzestaje się drukowania podręczników dla szkół z polskim językiem wykładowym.
[…]
Mając na względzie, że już od 30 lat żadna instytucja naukowa na Litwie nie szykuje specjalistów w dziedzinie biologii, chemii, geografii, języków obcych, a nawet języka litewskiego dla szkół z polskim językiem nauczania, sytuacja w szkołach polskich jest opłakana.
Trzecia część nauczycieli ze szkół z polskim językiem nauczania (kiedyś przygotowanych do tej pracy) jest w wieku emerytalnym lub u jego progu. Trzecia część nauczycieli pracuje nie według swojej specjalności. Jeżeli do tej niebezpiecznej sytuacji dodamy zaprzestanie druku podręczników, to jawi się obraz przejrzysty dla każdego. Powstaje pytanie, do jakiego celu się dąży: czy całkowitego zlikwidowania szkoły polskiej, czy też do stworzenia warunków, w których szkoły opuszczaliby abiturienci całkowicie nie przygotowani ani do dalszej nauki, ani do pracy. Powstaje wrażenie, że właśnie w taki sposób dąży się w krótkim czasie „załatwić” problem szkół polskich na Litwie.
[…]
Obecne dążenie do zlikwidowania szkół z polskim językiem nauczania jest sprzeczne z zasadami państwa dążącego do poszanowania demokracji i praw człowieka. Także jest niezgodne z prawem mniejszości narodowych do nauki w języku ojczystym.
15 lutego
Dokumenty Związku Polaków na Litwie 1988–1998, red. Jan Sienkiewicz, Wilno 2003.
