44 lata temu – 25 listopada 1967 roku – w Teatrze Narodowym w Warszawie odbyła się premiera „Dziadów” w inscenizacji Kazimierza Dejmka z Gustawem Holoubkiem w roli Gustawa-Konrada. Reżyser pragnął upamiętnić 50. rocznicę rewolucji październikowej.
Przedstawienie spotkało się z ostrą krytyką kierownictwa PZPR. 13 grudnia – trzy tygodnie po premierze „Dziadów” – Wincenty Kraśko, kierownik Wydziału Kultury i Sztuki KC PZPR, pisał w notatce dla Zenona Kliszki: Przedstawienie „Dziady” grane od 25 listopada w Teatrze Narodowym, przygotowane przez dyrektora teatru tow. Kazimierza Dejmka ma szkodliwy politycznie, tendencyjny charakter. Wynika to z doboru tekstów, sposobu prowadzenia aktorów oraz inscenizacji poszczególnych fragmentów dzieła nie mówiąc o „dopisanej” scenie finałowej o określonej symbolice ideowo-politycznej.Trudno przypuścić, by tej miary reżyser, co tow. Dejmek, nie zdawał sobie sprawy z wymowy ideowo-politycznej tak wystawionych Dziadów, zwłaszcza w roku obchodów 50-lecia Rewolucji Październikowej.
16 stycznia 1968 roku zawiadomiono Dejmka, że 30 stycznia odbędzie się ostatnie przedstawienie. Decyzję o zdjęciu „Dziadów” władze komunistyczne uzasadniały: Kazimierz Dejmek, będąc pozornie wierny tekstowi Mickiewicza (brak w jego inscenizacji „dopisków” reżyserskich czy tekstów wziętych z innych utworów Mickiewicza, kolejność poszczególnych fragmentów i scen odpowiada dość wiernie oryginalnemu tekstowi utworu), dokonując koniecznych skrótów i skreśleń — pozostawił jednak wszystkie antyrosyjskie elementy dramatu, nadając im przy tym środkami inscenizacji bardzo sugestywny charakter. Jest rzeczą dość oczywistą, że antyrosyjskość w określonych sytuacjach może być w naszym społeczeństwie przetransponowana na antyradzieckość i dlatego należy do tego problemu podchodzić szczególnie odpowiedzialnie. Tego właśnie zabrakło w „Dziadach” Dejmka.
Na ostatni spektakl – 30 stycznia – przyszły tłumy, głównie studenci. W trakcie przedstawienia publiczność wznosiła okrzyki: Niepodległość bez cenzury!, Chcemy „Dziadów!, Dejmek!, Dejmek!, Chcemy kultury bez cenzury! Przedstawienie co chwilę przerywały oklaski. Po wyjściu z teatru ok. dwustuosobowy tłum ruszył w kierunku pomnika Adama Mickiewicza z transparentem Żądamy dalszych przedstawień, który złożono u stóp pomnika. Natan Tenenbaum wspominał: Sala [Teatru Narodowego] była wypełniona, ludzie siedzieli w przejściach. Były oklaski, okrzyki, przedstawienie miało własną dynamikę. Na końcu nie wiem już ile razy wywoływano aktorów — aż przestali się pokazywać, bo byli chyba potwornie zmęczeni. A widownia nadal była pełna, dopiero po jakiejś pół godzinie ludzie zaczęli się rozchodzić. Wtedy zobaczyłem paru znajomych z transparentem, który wstrząsnął podstawami systemu: „Żądamy dalszych przedstawień”. Wyszliśmy przed teatr, było nas już parędziesiąt osób. I pokrzykiwaliśmy: „Wolny teatr, wolna sztuka”. A ja zaraz pomyślałem, że powinna być jeszcze „Wolna miłość”, bo w końcu czemu nie. […] Obeszliśmy teatr dookoła i nie bardzo było wiadomo, co robić, więc poszliśmy pod pomnik Mickiewicza. Tam Józek Dajczgewand z kimś jeszcze wetknęli ten transparent i poszliśmy w stronę Nowego Światu. Wtedy zaczęli się koło nas pojawiać panowie w strojach organizacyjnych — kożuchach i barankowych czapkach. A potem podjechały samochody milicyjne i już było wiadomo, co jest grane. Zaczęli nas wyrywać z tego niewielkiego tłumku. Większość zawieźli na Wilczą, a parę osób do Mostowskich.
Milicja rozpędziła manifestację pałkami i aresztowała 35 manifestantów. 31 stycznia dwaj studenci – Adam Michnik i Henryk Szlajfer – spotkali się z warszawskim korespondentem francuskiego dziennika „Le Monde”, któremu przekazali relację o demonstracji pod pomnikiem Mickiewicza.
29 lutego 1968 roku odbyło się Nadzwyczajne Walne Zebranie Warszawskiego Oddziału Związku Literatów Polskich. Było ono poświęcone głównie sprawie „Dziadów”. Na koniec uchwalono rezolucję, napisaną przez Andrzeja Kijowskiego, sprzeciwiającą się decyzji zakazującej wystawiania „Dziadów” i potępiającą politykę kulturalną władz PZPR. W rezolucji czytamy m.in.: 1. Od dłuższego czasu mnożą się i nasilają ingerencje władz sprawujących zwierzchnictwo nad działalnością kulturalną i twórczością artystyczną; ingerencje dotyczą nie tylko treści utworów literackich, lecz także ich rozpowszechnienia i odbioru przez opinię. 2. System cenzury oraz kierowania działalnością kulturalną i artystyczną jest arbitralny i niejawny, nie określone są w nim kompetencje poszczególnych władz ani sposób odwołań od ich decyzji. 3. Ten stan rzeczy zagraża kulturze narodowej, hamując jej rozwój, odbiera jej autentyczny charakter i skazuje na postępujące wyjałowienie. Zakaz, który dotknął Dziady, jest szczególnie jaskrawym tego przykładem.
4 marca 1968 roku Adam Michnik oraz Henryk Szlajfer zostali skreśleni z listy studentów Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego za udział w demonstracji 30 stycznia i przekazywanie informacji zagranicznym dziennikarzom.
8 marca 1968 roku na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego odbył się wiec protestacyjny w związku ze zdjęciem „Dziadów” z afisza oraz relegowaniem z uczelni Adama Michnika i Henryka Szlajfera. Zgromadzeni przyjęli rezolucję, w której stwierdzali m.in.: My studenci uczelni warszawskich, [...] oświadczamy: Nie pozwolimy nikomu deptać Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. epresjonowanie studentów, którzy protestowali przeciwko haniebnej decyzji zakazującej wystawienia "Dziadów" w Teatrze Narodowym, stanowi jawne pogwałcenie art. 71 Konstytucji. Nie pozwolimy odebrać sobie prawa do obrony demokratycznych i niepodległościowych tradycji Narodu Polskiego. Nie umilkniemy wobec represji. Sprawa „Dziadów” stała sie sprawą narodową i preludium do wydarzeń marcowych.
W 44. rocznicę premiery „Dziadów” Kazimierza Dejmka zapraszamy do zapoznania się z materiałami, dotyczącymi spektaklu. Znajdują się w nich zarówno wrażenia widzów, jak i relacje uczestników demonstracji, czy reakcje władz komunistycznych. Wystarczy w wyszukiwarce wpisać tag: Dziady.
(mk-z)
