We wtorek idąc przez miasto piechotą od Nowego Światu do domu, wstępując po drodze do Krakowskiej, a więc szłam wielu ulicami – minęłam przeszło dziesięć sklepów z mięsem. Były to spółdzielnie, sklepy państwowe i prywatne. We wszystkich bez wyjątku leżały i w oknach wystawowych (do pół wysokości okna), i w samych sklepach na półkach olbrzymie połcie słoniny. W żadnym z tych sklepów nie było dosłownie ani jednego człowieka, który by tę słoninę kupował. Wstępowałam do czterech takich sklepów i pytałam sterczących bezczynnie za ladą sprzedawców. „Proszę pana (pani), czy szczęśliwi posiadacze bonów mają tak dużo tłuszczu, że nie kupują tej słoniny? Dlaczego w takim razie my, zwykli nieuprzywilejowani ludzie, którzy nie mamy w domu tłuszczu, nie możemy jej kupić?”. W jednym sklepie odpowiedziano mi: „Nie wiem”. W drugim: „Ciemna masa musi czekać, aż panowie raczą kupić”. W trzecim nie odpowiedziano mi nic, przypuszczając zapewne, że to jakieś prowokatorskie pytanie. W czwartym subiekt, czy właściciel powiedział: „My nic nie wiemy i nie rozumiemy. Słoniny sprzedawać nie wolno, tylko na bony. Ci z bonami nie zgłaszają się, na darmo tylko sterczymy i nic nie robimy, tylko marzniemy”. W dwu z tych sklepów, do których weszłam stało w każdym po jednej kobiecie, przyszły zarejestrować bony na marzec. Ale i one nie kupowały tej słoniny.

Frania opowiadała mi na temat tejże samej słoniny, że słyszała na własne uszy, jak kierownik sklepu mówił do jakiegoś „z tej komisji kontrolnej”: „Co mamy robić z tą słoniną? Przecież nam się zaśmierdza i pleśnieje”.

Warszawa, 3 marca 

Poszłyśmy do sklepu spożywczego, przed którego oknem „coś wisiało”. Chciałyśmy kupić kurę na jutrzejsze święto. Aliści to był bażant. Kupiłyśmy więc bażanta za 700 zł zamiast kury. Potem do sklepu z farbami, gdzie kiedyś kupowałam olej lniany (o makowym już dawno nie ma mowy) do malowania. Lecz nie było lnianego, był terpentynowy. Znów więc nie było tego, czego się szuka. Kupiłam terpentynowy. Stamtąd do Lacha po pisma i gazety i po drogeriach zaczęłyśmy szukać pasty do zębów Salviadont, która okazała się jedynie dobrą spośród wszystkich ostatnio przez nas kupowanych. Okazało się, że także jej nie ma. „Już nie będzie więcej fabrykowana” – jak nas powiadomiono w jednej drogerii.

Wrocław, 31 października

Jak człowiek może pracować jeżeli trzeci tydzień w Pruszkowie k/Warszawy brak jest mięsa, wędlin i słoniny. Nie jest to brak przejściowy, bo powiedzmy nie ma dwa dni, trzy, tydzień, ale trzy tygodnie czy może nawet więcej, to stanowczo zadługo, chcieć żeby dostać kawałek słoniny lub mięsa na niedzielę, to trzeba stać w kolejce już od godziny drugiej w nocy, nie mówiąc już w tygodniu, żeby coś kupić. Mieliśmy mieć kilka gatunków wędlin cóż z tego kiedy nie ma zwykłych napewno zostało wysłane gdzieś zagranicę, nie będę pisał już gdzie, a może i nie zostało wysłane. Jest to niedbalstwo ludzi zajmujących stanowiska w zaopatrzeniu ludzi pracy chcąc wywołać niechęć do rządu.

Pruszków, 11 maja

Tak kochana Falo 49. Daj dalej znać tym, co nam zżerają mięso, kiełbasę, słoninę, że my nie możemy pracować o ogórkach, my pragniemy tłuszczów bez żadnych ogonków, bez tłoku, bez łamania kości, bo nam wstyd, jak żebracy cisnący się i krzyki w rzeźniach, bitwy o miejsce bliżej lady. Ja Falo 49 nie mogę patrzeć na te klątwy, na te tłoki, na te bluźnierstwa ludzi, ja nie mogę cierpieć, ja obejdę się czymkolwiek, kupię smalcu i basta, i dobra jest. Lecz mamy ludzi wrogo usposobionych – wykorzystują te chwile, śmiechy urządzają z ludzi przed sklepami. A macie spółdzielnie, macie tę dobroć komunistów i śmieją się. Ja oczywiście poszedłem do tychże panków i zacząłem reagować przeciwko ich śmiechom, prosiłem jednego z M.O. przechodzącego [by] chciał wysłuchać mnie o tych pankach. A ci jeszcze w większy śmiech, że to nawet i M.O. nie chce słuchać mnie, słowem okropności, okropności. Boleję bardzo nad tym, bo straszne zło wyrządza się ludowi kieleckiemu. Ogromne tysiące nasze nie jedzą mięsa w ogóle, a kiełbas nie znają, bo tylko po 20–40 dostawia się na sklep, a pod sklepem 300 osób, a więcej też.

Kielce, 16 lipca

Mieszkam w Radomiu. Sklepów jest pełno tylko do sklepów żadnych towarów nie dostawiają. [...] od dwóch tygodni w sklepach spółdzielni nie można dostać kawałka słoniny, kawałka mięsa, kawałka wędliny. Ale nie myśl Falo, że ludzie tak rozkupują, o nie. Po prostu dlatego, że do sklepów w ogóle żadnego towaru nie przywożą. Jak tu pracować w tak ciężkich warunkach głodowych, kiedy rodzina moja wcale nie ma już sił i chęci iść do pracy.

Tak samo przedstawia się sprawa z cukrem i octem. Falo, gdzie się to wszystko z naszej kochanej Ojczyzny Polski ulatnia, kto to zjada i kto to wypija, bo na pewno nie polski naród. [...] Człowiekowi kiszki z głodu się skręcają po kartoflach z solą i ogórkach bez octu, bo towar wędruje piorun wie gdzie. Więc co mam robić, czy się powiesić, czy ukraść co i iść do więzienia, czy mam czekać na powolną śmierć głodową.

Radom, 9 sierpnia

Jesteśmy zmuszeni gotować „Trybunę”, ale ona nie nadaje się ani do gotowania, ani też do czytania, ponieważ w „Trybunie” jest tylko propaganda i więcej nic. W spółdzielni nie ma żywności tylko czasem wódka.

A teraz się zapytujemy, kiedy dostarczy nam mięsa Związek Radziecki ponieważ u nas nie można dostać kupić, a w Związku Radzieckim jest, to powinien nam dostarczyć.

Skoczów, 20 sierpnia

Dlaczego się tak dobrze w Polsce mamy, że jak od godz. 6-tej rano pójdzie kobieta do sklepu lub do piekarni i do masarni, więc są takie kolejki, że można zemdleć. Tak za chlebem, mięsem, a o kiełbasę, to w ogóle nie trzeba było pytać, bo nie ma. [...] Tyle transportów świń i bydląt przejeżdża przez naszą stację więc gdzie to wszystko idzie, gdzie tyle wszystkiego widzimy jak transporty wiozą, a w naszym państwie nie ma nic, ani chleba, ani słoniny, ani mięsa, cukru itp. To znaczy, że te transporty, które widzimy idą zagranicę do Związku Radzieckiego, państwa gdzie te pomarańcze produkują.

Starachowice, 20 sierpnia

We wrześniu w Polsce nie było dosłownie ani jednego kartofla na halach. W okolicach Warszawy w związku z długotrwałą suszą jest podobno nieurodzaj kartofli. Rząd naznaczył cenę kartofli 50 gr za kilo i chłopi nie przywieźli kartofli po tej cenie na rynek. Kupowało się kartofle chyłkiem po bramach po złotemu od jakiejś co zuchwalszej baby. Chłopi nie mają racji, ale jak popyt jest większy niż podaż, to cena musi być wyższa. W Sopotach były kartofle po 60 gr za kilo i nikt sobie nie krzywdował, ani kupujący, rozumiejący sytuację, ani sprzedający zadowalający się tą 20-groszową podwyżką ceny. Bardzo trudno zrozumieć teraz te wszystkie dziwne zjawiska gospodarcze.

Warszawa, 9 września

Na rynku żywnościowym dalej przykre braki. Mnie to nie denerwuje. Latem i jesienią można się obejść bez mięsa. Przed wojną chłopi jadali bardzo mało mięsa, a lepiej niż teraz pracowali fizycznie. A teraz nikt nie może wytrzymać bez mięsa – snadź to prawda, i pomyślna, że wymagania wzrosły. Najbardziej rozpacza nad tym Frania. Złości się, że ja i ona nie mamy kartek mięsnych – nie wyobraża sobie życia i jedzenia bez mięsa. Gniewa się, gdy jej mówię, że przy naszych możliwościach wyżywienia to jest nieduży kłopot.

Warszawa, 12 września

Jestem pracownikiem Szczecińskich Zakładów Celulozowo-Papierniczych w Skolwinie. Mieszkam w miasteczku Police, liczącym 6 tysięcy mieszkańców. Wszystko było by dobrze, gdyby nie zaopatrzenie mieszkańców w artykuły pierwszej potrzeby. Chleba mamy dość, a do chleba – ryby w Odrze, poza tym nic więcej. Dosłownie nie mamy co jeść. O mięsie i kiełbasie, tłuszczu i artykułach gospodarstwa domowego nie mamy co marzyć. Jeden sklep mięsny stale pusty. Nie może zaopatrzyć miasta kilka sklepów Samopomocy Chłopskiej obfitych w trunki, a nie kapustę, cebulę, kartofle, masło, jajka itp.

Kilkakrotne wzmianki w „Kurierze Szczecińskim” „czy Police są miastem” i „należy im zmienić system zaopatrzenia”, nie odnoszą żadnych skutków. MHD śpi. Po prostu wydaje nam się, iż znajdujący się gdzieś na krańcu Polski, gdzie nie ma dostępu i dojazdu i sami musimy zdobywać pożywienie dziką metodą. Przecież w Polsce Ludowej nie może istnieć bezprawie, musi ktoś się nami zaopiekować i przyjść z pomocą.

Zwracam się do Was z prośbą w imieniu wszystkich mieszkańców, zaopiekujcie się nami i pomóżcie nam, byśmy mieli co jeść, bo już po prostu brzydnie człowiekowi życie.

Police, 7 kwietnia

Nie ma mięsa, nie ma mleka, sklepy puste. To już tak długo jest z tym żarciem, ludzie z tego powodu wściekli, a ci idioci z „partii i rządu” długo milczeli na ten temat jak ryby, coraz bardziej tym milczeniem irytując zainteresowanych […]. Były już podobno strajki („przestoje”), nawet w Warszawie, ulotki antygierkowskie etc.

Warszawa, 13 marca

A tymczasem u nas kryzys gospodarczo-rynkowy, jakiego jeszcze nie było. Nie tylko już mięsa nie ma, ale i wielu innych rzeczy, na przykład kawy (w kawiarniach zbożowa), ciastek, mąki, czasem w ogóle najprostszych rzeczy. Ceny skaczą bez urzędowego „sejmowego” powiadomienia, jest odwrót od pieniądza, którego ludzie mają sporo, dolar na „czarnym” rynku sięga zawrotnej sumy 150 złotych. Jest ogólna pogoń za tym dolarem, a ucieczka od złotego, jako tako normalny towar kupuje się za dewizy lub bony PKO w sklepach „Pewexu” albo też w nowo utworzonych sklepach specjalnych, gdzie wszystko jest, ale dwa razy droższe. Ludzie nie pracują, wieś, zamiast kontraktować świnie, zabija je i sama zjada. Do tego jeszcze powódź, która w dużym stopniu utrudniła i zniszczyła żniwa. Jak pisał Tuwim: „plajta, klapa, kryzys, krach…”.

Warszawa, 27 sierpnia

Tajne specjalnego znaczenia [...]

W toku opracowania materiału w obrocie krajowym w dalszym ciągu notujemy indywidualne opinie o sytuacji społeczno-gospodarczej w kraju, a także wypowiedzi, które najczęściej dotyczą zaopatrzenia ludności w artykuły spożywcze. [...]

– Ob. Joanna R., zam. Sosnowiec [...], informuje matkę Jadwigę R., zam. Legnica [...], że „zaopatrzenie fatalne, w sklepach pustki, nawet pieczywa zaczyna brakować, warzywa drogie i mało, tylko na targu o 7.00 rano jest trochę większy wybór. Może Janek załatwiłby z konwojentem, który rozwozi mięso, żeby nam przynosił trochę wędlin. Będzie wtedy mniej powodów do nerwów”.

– Ob. Leokadia G., zam. Katowice [...], informuje ob. Wiktorię Z., zam. Rawicz [...], że „nie uwierzycie w to, ale od szeregu tygodni Śląsk jest prawie bez mięsa, co się robi, wydzieranie, kłótnie, krzyki w sklepach, nawet zwyczajnej są minimalne ilości, do historii przeszły dni, kiedy wisiała cały dzień”.

– Anonimowy autor z Katowic informuje ob. L., zam. w Gdańsku [...], że „zaopatrzenie w Katowicach było ostatnio rozpaczliwe, gorzej nie było w czasie okupacji, człowiek bardzo zniechęcony, cały dzień chodzenie, żeby coś do garnka kupić. Od rana dnia 28 września poprawiło się wydatnie, bo podobno trzy kopalnie stanęły. Dobrze, niech ludzie ocenią wyższość gospodarki socjalistycznej nad kapitalistyczną. Huta Katowice zupełnie nas wykończy”. Dokument wyłączono z obiegu i przekazano do Wydz[iału] III „A”.

Katowice, 30 września

Sklepy kompletnie puste, ludzie wykupują wszystko od starych konserw i makaronów po mąkę, kaszę, sól. Cukru i masła brak zupełny. W sklepach mięsnych została tylko nazwa, nie wisi tam ani pół kiełbasy. Cofnęliśmy się do epoki jaskiniowców, którym całe dnie schodziły na zdobyciu pożywienia, z tym, że jaskiniowcy wracali z polowań ze smakowitymi i obfitymi łupami, a my z pustym koszykiem. Owe gonitwy za kawałkiem chleba tak wyczerpują, że nie ma siły nawet na myślenie, a o to naszym władcom chodzi...

Warszawa, 28 października

Po­je­cha­łem do Ze­spo­łu Szkół Rol­ni­czych w Klucz­ko­wi­cach. W Opo­lu Lu­bel­skim mia­łem prze­siad­kę, więc chcia­łem ku­pić coś tam do je­dze­nia. W sto­łów­ce w Klucz­ko­wi­cach za­tru­łem się już kil­ka ra­zy i nie za­mie­rza­łem z niej wię­cej korzy­stać. Nie­ste­ty, w żad­nym skle­pie nie by­ło nic oprócz chle­ba. Ma­sła, se­ra ani ja­kiej­kol­wiek kon­ser­wy nie zna­la­złem. By­ł to okres naj­więk­szych spięć straj­kowych. [...] Na każ­dej sta­cji ca­ły czas za­po­wia­da­no ostrze­gaw­cze po­go­to­wie straj­ko­we i zgła­sza­no po­stu­la­ty pod ad­re­sem rzą­du. Ży­cie pra­cow­ni­ka te­re­no­we­go, a szcze­gól­nie re­wi­den­ta, by­ło już cał­kiem nie­zno­śne.

Klucz­ko­wi­ce, 1 gru­dnia

Wprowadzono w okresie przedświątecznym kartki na mięso, wędliny i masło. Moc kłopotów z pobieraniem ich w administracji, miliony kartek, wiele papieru, praca drukarni, biurokracja itp. Od 18-go ciągłe ogony w sklepach. Przeczekałam to szaleństwo, poszłam dziś zrealizować kartki, a tu mi mówią, że dziś wszystko bez kartek, ile kto chce, bez żadnej reglamentacji i ograniczeń! Więc jaki to porządek?! Ludzie słusznie oburzali się na zbyteczną biurokrację, ekspedientki wściekały się na pracę z kartkami przez cały tydzień, odważanie, przycinanie, obliczanie.

A więc jest gdzieś to mięso i wędliny, i masło, tylko chaos gospodarczy i nieudolność administracyjna utrudniają wszystko. Z pewnością po świętach będą banany i pomarańcze, jeśli nie zgniją w magazynach!

Warszawa, 24 grudnia

W wielu sklepach nie starcza mięsa na kartki.

Kolejki wywołują zniechęcenie, agresywność i nienawiść. Ale organizują się, tak jakby stanowiły trwałe grupy społeczne. Pojawiają się przywódcy. Mimo uprzywilejowanych (tych na początku) i pozbawionych tych przywilejów (tych na końcu), kolejka zaczyna przemawiać jednym głosem. Tworzący ją ludzie życzą sobie, by można było kontrolować, czy jest towar za ladą czy go nie ma; by została ustalona stała proporcja towarów przeznaczonych dla kolejki inwalidów – jedna trzecia, lub jedna czwarta, nie więcej; by pozamykać małpujące Zachód supersamy, w których można dostać tylko herbatę i ocet; by kupienie trzech produktów naraz, np. kawy, czekolady i koncentratu pomidorowego (jeśli są), nie wymagało w tym samym sklepie stania w trzech różnych kolejkach. 

Kraków, 11 maja 

Marsz głodowy w Krakowie. Afisz dnia: olbrzymi widelec próbuje nabić kartkę żywnościową wartości dwudziestu deko mięsa. 

Marsz głodowy w Tarnowie. 

„Solidarność” domaga się utworzenia komisji kontroli zaopatrzenia.

 Kraków–Tarnów, 7 sierpnia

31 lat temu – 28 lutego 1981 roku – decyzją Rady Ministrów wprowadzono kartki na mięso i wędliny. 

Kartki na mięso, cukier czy benzynę miały zapewniać spokój społeczeństwa i dostępność towarów, a wprowadziły zmęczenie, wojnę nerwów i długie wyczekiwanie w kolejkach do sklepu z pustymi półkami. 

Po raz pierwszy kartki wprowadzono w okresie stalinizmu. 20 lipca 1950 Sejm uchwalił ustawę o planie sześcioletnim. Realizację planu rozpoczęto od rozwoju przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, narzuconego odgórnie przez ZSRR. Natomiast codzienne potrzeby ludności zepchnięto na plan dalszy, dodatkowo wprowadzono również represje wobec prywatnej inicjatywy. Doprowadziło to między innymi do ograniczenia dostępności do towarów codziennego użytku oraz kolejek w sklepach. 20 sierpnia 1951 mieszkaniec Starachowic pisał w liście do Polskiego Radia: Dlaczego się tak dobrze w Polsce mamy, że jak od godz. 6-tej rano pójdzie kobieta do sklepu lub do piekarni i do masarni, więc są takie kolejki, że można zemdleć. Tak za chlebem, mięsem, a o kiełbasę, to w ogóle nie trzeba było pytać, bo nie ma. [...] Tyle transportów świń i bydląt przejeżdża przez naszą stację więc gdzie to wszystko idzie, gdzie tyle wszystkiego widzimy jak transporty wiozą, a w naszym państwie nie ma nic, ani chleba, ani słoniny, ani mięsa, cukru itp. To znaczy, że te transporty, które widzimy idą zagranicę do Związku Radzieckiego, państwa gdzie te pomarańcze produkują.

Półtora roku po uchwaleniu planu sześcioletniego – 1 kwietnia 1952 – wprowadzono reglamentację – kartki na dania mięsne w barach i restauracjach. I mimo iż niektórzy mogliby sądzić, iż jest to żart primaaprilisowy, kartki żartem wcale nie były. 24 kwietnia 1952 okartkowano cukier, a 2 maja 1952 – mydło i proszek do prania. W następnym roku – 3 stycznia 1953 – reglamentację zniesiono, podnosząc za to drastycznie ceny na te towary. 

Ponownie kartki zastosowano w okresie PRL-u, kiedy to 12 sierpnia 1976 wprowadzono tzw. bilety towarowe na cukier. Był to jeden z pierwszych wyrazistych przejawów narastającego kryzysu gospodarczego. Półki znów świeciły pustkami, a ludność czekała w kolejkach: Sklepy kompletnie puste, ludzie wykupują wszystko od starych konserw i makaronów po mąkę, kaszę, sól. Cukru i masła brak zupełny. W sklepach mięsnych została tylko nazwa, nie wisi tam ani pół kiełbasy. Cofnęliśmy się do epoki jaskiniowców, którym całe dnie schodziły na zdobyciu pożywienia, z tym, że jaskiniowcy wracali z polowań ze smakowitymi i obfitymi łupami, a my z pustym koszykiem. Owe gonitwy za kawałkiem chleba tak wyczerpują, że nie ma siły nawet na myślenie, a o to naszym władcom chodzi... – zanotowała w dzienniku Józefa Radzymińska, mieszkanka Warszawy. 

W 1980 Ernest Bryll napisał słowa „Psalmu stojących w kolejce”, które oddawały nastrój panujący w społeczeństwie: Za czym kolejka ta stoi? Po szarość, po szarość, po szarość!  Na co w kolejce tej czekasz? Na starość, na starość, na starość! Co kupisz, gdy dojdziesz? Zmęczenie, zmęczenie, zmęczenie! Co przyniesiesz do domu? Kamienne zwątpienie, zwątpienie!

31 sierpnia 1980 w Gdańsku władze komunistyczne podpisały porozumienie ze strajkującymi stoczniowcami – 21 postulatów. Najważniejszy z nich był pierwszy – utworzenie Wolnych Związków Zawodowych, ale był tam też postulat, według którego stoczniowcy żądali wprowadzenia kartek na mięso: Wprowadzić na mięso i jego przetwory kartki bony żywnościowe (do czasu opanowania sytuacji na rynku).

Potem już poleciało lawinowo: 28 lutego 1981 – wprowadzono kartki na mięso, 30 kwietnia 1981 – kartki na wszelkie przetwory mięsne, masło, mąkę, ryż i kaszę, a 1 września 1981 – na mydło i proszek do prania. Po wprowadzeniu stanu wojennego pod reglamentację włączano kolejne grupy towarów: czekoladę, alkohol, benzynę. 

Społeczeństwo próbowało walczyć z systemem i omijać reglamentację, a metody bywały różne, również te nielegalne. Ajent stacji warszawskiej CPN relacjonował dla „Polityki” w lipcu 1983: Ja się tym ludziom specjalnie nie dziwię. Rozwinięto motoryzację, ludziska połknęli tego bakcyla, a tu szlaban na benzynę. Toteż starają się oszukiwać, jak mogą. Większość stosuje metody prymitywne, licząc na naszą nieuwagę. Można więc posmarować załącznik świeczką, aby potem usunąć z niego stempel, można załącznik pożyczyć lub opłacić ubezpieczenie za wrak, dawno już stojący na kołkach i w ten sposób uzyskać załącznik, można w okienku podstemplować i opłacić jedną ratę, a wziąć dwie, można wreszcie podjeżdżać kilka razy, udając każdorazowo stemplowanie załącznika, raz już podstemplowanego. Aby uniemożliwić ten ostatni numer przekreślamy pieczątkę długopisem. Stosowano również przeróbki baków. Do dziś pamiętam poloneza do którego wlałem 197 litrów...

Reglamentację artykułów codziennego użytku ostatecznie zniesiono za rządów Mieczysława Rakowskiego w 1989 roku. Jako ostatni towar na kartki wydawane było mięso. 

28 lutego 2012 mija 31 lat od wprowadzenia kartek na mięso. Zapraszamy do zapoznania się z tekstami dotyczącymi „życia na kartki” w PRL-u oraz do obejrzenia materiałów ikonograficznych, wśród których znajdują się kartki na mięso, mleko, mąkę, alkohol, mydło, a także bilety towarowe na cukier. Wystarczy w wyszukiwarce wpisać tagi: reglamentacja, kartki, puste półki lub kolejki. 

(mk-z)