Tuż przed końcem II wojny światowej i krótko po jej zakończeniu, od marca do końca 1945 roku, na skutek akcji ratunkowej szwedzkiego i duńskiego Czerwonego Krzyża, organizowanej przez Folke Bernadottego, oraz dzięki pomocy UNRAA do Szwecji przybyło ok. 30 tysięcy osób, które przeżyły nazistowskie obozy pracy i obozy koncentracyjne. Z inicjatywy różnych szwedzkich organizacji wśród ocalonych przeprowadzono ankiety i wywiady na temat ich obozowych przeżyć. Spośród setek takich świadectw autorzy, Gunhilda i Einar Tegen, wybrali dwieście, które opublikowali w książce Świadectwo skazanych na śmierć, opublikowanej jesienią 1945 roku w Szwecji. Książka miała zachować dla potomności pamięć o straszliwych zbrodniach nazistowskich.

Po latach trafiła ona w ręce Pii-Kristiny Garde, która postanowiła dotrzeć do ocalonych. Chciałam dowiedzieć się - pisze autorka we wstępie - jak dalej potoczyły się ich losy. Czy odszukali swoje rodziny? Jak znaleźli siły na to, aby żyć dalej, mimo swoich doświadczeń. Rezultatem poszukiwań odpowiedzi, czy choćby prób odpowiedzi na te pytania jest właśnie książka Świadectwo skazanych na śmierć — sześćdziesiąt lat później, która ukazała się w Szwecji w 2004 roku, a niedawno została wydana w przez wydawnictwo Czarne w polskim tłumaczeniu.

W ponad połowie składa się ona z przytoczonych dosłownie odpowiedzi na pytania zawartej w ankiecie przedstawionej ocalonym do wypełnienia w 1945 roku. Ocalonych pytano między innymi jak obchodzono się z nimi w obozach, czy byli maltretowani fizycznie i głodzeni, czy wiedzieli o komorach gazowych, jakie były najczęstsze przyczyny śmierci, jakie panowały relacje między więźniami, jakie były reakcje na wyzwolenie. Odpowiedzi na te pytania, przywołujące obraz brutalnej i nieludzkiej obozowej rzeczywistości same w sobie stanowią wstrząsające i ważne źródło historyczne. Są świadectwem przejmującym i tak wymownym, że nie wymagają żadnego komentarza. Jednak dla autorki stają się jednocześnie punktem wyjścia dla dalszych poszukiwań.

W drugiej warstwie książki Pia-Kristina Garde rekonstruuje losy świadków i ich rodzin sprzed pobytu w obozie i po wyzwoleniu. Pisze o swoich trwających ponad 20 lat poszukiwaniach, spotkaniach i rozmowach z ocalonymi. Jej rzeczowy, kronikarski i reporterski styl wydaje się bardzo uprawnionym przy rejestrowaniu tego katalogu cierpień i strat.

„Jeśli mówię o czymś na pozór całkiem innym, to i tak mówię o Auschwitz” — cytuje Maria Janion Imre Kertésza w tytule jednego ze swych esejów o literaturze i doświadczeniu Holocaustu. Przeżycia obozowe jako fundamentalne doświadczenie zarówno w wymiarze jednostkowym, egzystencjalnym, jak i zbiorowym, cywilizacyjnym to temat twórczości Eli Wiesela, Primo Leviego, Imre Kertésza czy Tadeusza Borowskiego, Hanny Krall i wielu innych autorów. Koncentracyjne uniwersum, choć skończyło się wraz z zamknięciem ostatniego obozu — pisze Michał Głowiński — trwa w tych, którzy stali się jego ofiarami. Czy można się od niego wyzwolić? Jedna z rozmówczyń Garde, ocalona Helena Zielony, mówi: „Znam ludzi, którzy dotąd, po 50 latach, nadal żyją w Auschwitz. Ja nie. Było bardzo trudno wszystko zacząć od nowa, ale dokonaliśmy tego”. W książce Garde znajdziemy świadectwa zarówno jednej jak i drugiej postawy.


Świadectwo skazanych na śmierć — sześćdziesiąt lat później
Pia-Kristina Garde
Wydawnictwo: Czarne, 2009
Tłumaczenie: Janina Ludawska
Liczba stron: 366.
ISBN: 978-83-7536-070-7